Kongo Kinshasa (òrere Democratic Republic of Congo me usem Uket-chieen̄, mè ire République démocratique du Congo me Furenchi, mè iyaka ikichieek si Congo-Kinshasa, Zaire, DR Congo, DRC, Congo) ìre ido òkup me Afirika Etete. Me adasi mgbọ, ekigwen ibe ìre Zaire [zàyê] (1971-1997). Me okike ijọn̄, ọmọ ore ido òmimin ichit me Afirika agan̄ Osiki Sayara [Sub-Saharan Africa], mè ire òso iba òmimin ichit me otuuk Afirika (igọọk Aljeria), mè ire òso akọp mè ge òmimin ichit me otuuk linyọn̄. Otu-ifuk ene ìluluk me ido ya ìre ego 84.<ref> Ọmọ omin ichit me etete ebi kè ido ìkitumu Furenchi me linyọn̄, mè ire òso ini ene ewabe ichit me emen me Afirika, mè ire si òso akọp mè gweregwen ene ewabe ichit me emen me linyọn̄.
Adasi ebi ìluluk me lek ijọn̄ ya ìre ebi Afrika agan̄ Etete ìkijijen̄e ikititen̄e inorie me inu òso lek akọp obop acha onaan̄ge òraraka. Ebi Bantu eninire lek ijọn̄ ya obop acha ita òraraka. Me agan̄ ichep-ura, Ijọn̄ Ubọọn̄ Kongo okikpulu lek ijọn̄ ya bene me senturi akọp mè go re akọp mè onaan̄ge. Me agan̄ mbum-ura, Ijọn̄ Ubọọn̄ Luba mè Luna ekìkpulu bene me senturi akop me gweregwen mè akọp mè jaaba re akọp mè onnan̄ge.
Me emen 1870 cha, sabum ebi Yurop enikinyinan̄a Afirika, Leopold òso iba ogwu Beljiọm îria Henry Morton Stanley ibe iniwọlọ lek ijọn̄ òkup me otu okwaan̄ Kongo. Me emen Ntitiin̄ Belin eyi 1885, Leopold inichubọk ibọkọ unye irọrọ mbubek me lek agan̄ ya, mè itumu isibi ibe ke lek ijọn̄ ya ìre eyi kan̄, mè inigwen ere ya "Congo Free State." Me emen mgbọ ọmọ okikpulu agan̄ ya, ebi akọn̄ mkpulu-usun̄ kan̄ egwenbe Force République mîteek ebikaan̄ ama ya me ubọk unye mè ekerọ rọba. Bene me 1885 si re 1908, owuwa ebi Kongo mîkwaan̄ sa me orukan̄ mè ikwaan̄ òbọp. Me 1908, Leopold onenikana ido ya inyi Beljiọm, ubọk geelek îrebe ke kpòkoweek irọrọ ikeya me adasi mgbọ. Eya onenirọ ibe ekegwen ere ya Kongo eyi Beljiọm.
Kongo ìbọkọ utelelek mè isibi me irak mkpulu-usun̄ ebi Beljiọm me òso 30 Jûun 1960 mè inikichieek Republic of Congo. Enenigobo ogwu ulọk-ama Kongo [Congolese nationalist] Patrice Lumumba ito kire ogwu ibot mkpulu [prime minister], sà Josef Kasa-Vubu orere ogwu <president>.
Gọlọgọlọ eyi enikigwen Gọlọgọlọ Kongo înisibi me ido ya ifolek ike ebekpulu ido. Agan̄ [Province] Katanga me irak mkpulu kè Moise Tshombe, mè Kasi agan̄ Osiki mîweek ifefieek itele Kongo ikeke me lek kiban̄. Mgbọ UN mè Agan̄ Ichep-ura ejitbe iraria ntap-ubọk inyi ọmọ, inenitumu ibe ke ọmọ îbem lek ibọbọkọ ntap-ubọk inan̄a me ido geelek ochechieek itatap ubọk inyi ọmọ, ìkerere Mgba-ntitiin̄ Sọviet. Ebi Yu-es mè Beljiọm enenikikpọ ọmọ kire ogwu ìkagbe utoon̄-ejit, mè inisa me ubọk kè Kasa-Vubu irọ inyi esan̄a ọmọ enan̄a me ibot mkpulu me 5 Sepitemba, Beljiọm enenisa ebi akọn̄ Katanga ikpan̄ ọmọ me òso 17 Jenuwari 1961.
Me òso 25 Novemba 1965, ogwu ibot ebi akọn̄ [Chief of Army Staff] Josef Désiré Mobutu, ònwenwene erieen̄ kan̄ itap me Mobutu Seso Seko, onenikana ogwu ibot mkpulu sa me kuù. Me 1971, ineninwene erieen̄ ido ya itap ibe ìre Zàye [Zaire]. Mobutu ìkpulu ido ya kire ido òkakaan̄ otu-ogbo ifit-mkpulu ge gaalek eyi ene ge okitọbe ikọ [dictatorial one party state]. Otu-ogbo ifit-mkpulu kan̄ gaalek, òrere Popular Movement of the Revolution ore eyi enyibe unye ibe ikup me ido ya. Mkpulu kè Mobutu îbọkọ ntap-ubọk enenen inan̄a me ubọk ebi Yu-es sa me ike îkekebe ida Kọmunisim me emen mgbọ Akọn̄ Ofiik. Me ibebene 1990 cha, mkpulu kè Mobutu obebene ikiwọ.
Nrọnnye edit