Ọyọ (òrere Oyo me usem Uket-chieen̄, mè ire Ọ̀yọ́ me Usem Yoruba) ìre ama-mkpulu òkup me emen ido [inland state] me Naijiria agan̄ osiki ichep-ura. Ama-ibot kan̄ ìre Ibadan òrere òso ama-ile ita ene ewabe me emen ichit me Afirika.<ref7> Me adasi mgbọ, ọmọ ore òso iba. Ama-mkpulu ìtatap ikana ọmọ ìre Kwara me agan̄ inyọn̄, Osun me agan̄ mbum-ura, Ogun mè ido Bènè me agan̄ osiki mbum-ura. Me acha 2016, ltu-ifuk ene ìluluk me emen ìre 7,840,864. Ọmọ ore òso ama-mkpulu go ene ewabe ichit me emen me Naijiria.
[Ogugo: lek ijọn̄, iman̄, ogugo-ijọn̄]
Agan̄ ilile me lek ebi ìluk me Ọyọ ìre Ebi Yoruba; usem Yoruba si ke ekitumu igak.<ref8> Ekigwen ọmọ Ama-mkpulu òkijeen̄ oniin̄ [Pacesetter state]. Ọyọ eyi òkup chereyi ìkeke me lek ijọn̄ esese esese ama-ubọọn̄ mè ijọn̄ ubọọn̄ ekpulube me oka mgbọ.
Ijọn̄-ubọọn̄ Ọyọ ìkore Ijọn̄-ubọọn̄ ebi Yoruba òkakaan̄ unye enenen, mè ikikpulu lek ijọn̄ ya bene me i.ò. 1300 re 1896.<ref9> Enama Ọyọ eyi òkup mgbọ keyi me emen 1830 cha. Ekimọnọ si ọmọ kire inu òsik me lek eyi òkup me ukot ijọn̄ ubọọn̄ eyi oka mgbọ ya; eya orọ ekigwen ibe îre Aya Ọyọ (Ọ̀yọ́ Àtìbà me usem Yoruba) inyi ikup esese me lek Oka Ọyọ (Ọ̀yọ́ Ilé), oka ama-ibot òkup ifo agan̄ inyọn̄. Ogwu ubọọn̄ Ọyọ (òrere Alaafin) ìkpọkpọ ikisi ikwaan̄ kan̄ me oyet ile mè ijọk [ceremonial role] me ama-ile yi.<ref10>
Eriọọn̄ Ọyọ kire ere adasi uwu-ikpa ile me Naijiria okupbe, òrere Uwu-ikpa Ile eyi Ibadan,<ref12> echilibe me acha 1948. Ugwem mbubek ama-mkpulu yi ìchubọk ibieen̄ me lek iwop-uko. Ama-ile Shaki òkup me agan̄ ichep-ura me emen kan̄ ke ekigwen ibe îre okwun inorie ama-mkpulu yi. Isi-isi [major/m. important] mfut-uko ekiwop òkibieen̄ ugwem mbubek ama-mkpulu yi inye ìre ofuwa, kokò mè tobako.<ref13,14>