Suchitra Bhandari

प्रबंध पूर्णचंद्र हें ताचें प्रदीर्घ काव्य खूब लोकप्रिय आसा.तातूंतली काव्य शैली,शब्दकळा,अलंकार उत्कृश्ट आसात.हातूंत कृष्ण आनी रूक्मिणी हांच्या लग्नाची कथा बरी कल्पकतायेन वर्णिल्या.ओरिसांतल्या पालवाले ह्या नांवाच्या भाट कवींनी हेर प्राचीन काव्यांभशेनूच हें काव्य गांवागांवांनी भोंवन,गावन दाखोवन खूब लोकप्रिय केलां.ह्या काव्याक लागून यदुमणिक मानाची सुवात फावो जाल्या. विनोदी आनी तैलबुध्दाचो म्हणून यदुमणिची नामना आसा.उत्तर भारतांत,बीरबलाक जशी नामना आनी सुवात आसा तशीच सुवात ओरिसांत यदुमणिक आसा. यदुमणि रहस्य ह्या नांवान ताचे विनोद संग्रहीत आसात.संस्कृत आनी ओडिया ह्या भाशांचेर बरें वर्चस्व,हुशारी,पांडित्य,कवित्व,विनोद ह्या गुणांक लागून ओरिसांतल्या राजदरबारांनी यदुमणिक मानाची सुवात आशिल्ली.

यदुवंशः

भारतांतलो एक प्रचीन पुराणीक वंश.वैदिक वाङ्मयांत ह्या वंशाचो उल्लेख आर्याच्या पंचजनांत केला.यदुवांगडाच तुर्वशाचें नांव जोडप जालां.उपरांतच्या वाङ्मयांत चंद्रवंशांतलो राजा ययाती आनी शुक्राचार्याची धुव देवयानी हांचेपसून जल्माक आयिल्लया दोन पुतांतलो पयलो पूत म्हणू्न उल्लेख मेळटा. ययातीन आपलें साम्राज्य पांच पुतांमदीं(देवयानीचे दोन आनी शर्मिष्ठेचे तीन)वांटून दिलें.तेन्ना चर्मण्वती,वेत्रवती आनी शुक्तिमती हांच्या देगांवयलो प्रदेश यदूक मेळ्ळो.तांचे वंशज यादव हांणी फुडें आपल्या राज्याचो विस्तार शशबिंदूचे कारकिर्दींत उदेंतेक आनी उत्तरेक केलो.यादवांनी गुजरात काठेवाडांतल्या आर्येतरांक धांवडावन थंय आपली सत्ता स्थापली. यदुक कोष्ट आनी सहस्त्रजित अशे दोन पूत आशिल्ले.कोष्टासावन जाल्ल्या वंशाक यादव आनी सहस्त्रजितासावन जाल्ल्या वंशाक हैहय अशीं नांवां पडलीं.हैहयांनी माहिष्मती म्हळ्यार पयलींच्या इंदूर संस्थानांतल्या महेश्र्वर हांगा आपली राजधानी केली. यादववंशी विदर्भ राजान दक्षिणेंत येवन आपल्याच नांवान उपरांत नामना मेळिल्ल्या विदर्भ प्रदेशाचेर आपलो शेक बसयलो. ताका क्रथ आनी कैशिक अशे दोन पूत आशिल्ले.आपल्या ह्या दोनूय पुतांभितर राजान विदर्भाची वांटणी केली,पूण उपरांत त्या दोन विभागांचें एकीकरण जातकच विदर्भाक क्रथकैशिक हें नांव रूढ जालें. उत्तर भारतांत,मथुरेक यादवांचें राज्य आशिल्लें.थंयच्या कंस राजान,मगधाच्या जरासंघ राजाक आपली धूव दिल्ली.कंस राजा प्रजेक त्रास करतालो म्हणून कृष्णान ताचो वध केलो आनी ताच्या जाणटया बापायक,उग्रसेनाक गादयेर बसयलो.जरासंधान मथुरेचेर खूब घुरयो घाल्यो,तेन्ना यादवांनी काठेवाडांत प्रयाण करून द्वारका आपली राजधानी केली.यादव साम्राज्याच्या हेर विभागांचेर भजमान,देवावृध,अंधक आनी वृष्णी अशे सात्वत भीमाचे पूत राज्य करताले.वृष्णीच्या वंशांतल्या शूर नावाच्या राजाक मारीषा हे भोजवंशी राजकन्येपसून वसुदेव हो पूत आनी पृथा,श्रुतदेवा आनी श्रुतश्रवा ह्यो धुवो जाल्यो.पृथेक,कुंतीभोज राजान आपली धूव मानिल्ल्यान कुंती अशें नांव पडलें.तिचें लग्न पंडु राजाकडेन जालें.श्रुतश्रवाचें बुंदेलखंडाचो राजा दमघोष हाचेकडेन लग्न जालें आनी तिका शिशुपाल हो पूत जालो.वसुदेव,कुकर देशाचो राजा देवक हाचे देवकी नांवाचे चलयेकडेन लग्न जालो आनी ताका बलराम आनी कृष्ण हे दोन पूत जाले.कृष्णाची भयण सुभद्रा हिचेकडेन अर्जुनाचें लग्न जालें.ताचो पूत अभिमन्यू हाका भारतीय झुजांत मरण आयलें आनी उपरांत ताचो पूत परीक्षित हस्तिनापूरचे गादयेर बसलो. भारतीय झुजाच्या कांय काळा उपरांत द्वारकेच्या यादवांभितर बंडाळी मातून तातूंत सगळ्यांचो नाश जालो.तेन्ना वनांत वचून ध्यानस्थ बशिल्ल्या कृष्णाक हरण समजून एका व्याधान बाण मारतकच कृष्ण निजधामाक गेलो. उपरांत फाटल्यान उरिल्ल्या वज्र नांवाच्या नातवाक पांडवांनी मथुरेचे गादयेर बसयलो.

यमः

एक वैदिक देवता.यमाक पर्जन्यसमुहांतली आनी हिंदू पुराणकथांतलीय मृत्युदेवता मानल्या.ताच्या बापायचें नांव विवस्वान आनी त्वष्ट्याची धूव सरण्यू ही ताची आवय. प्रजेच्या बऱ्याखातीर अमरत्त्वाचो त्याग करून यज्ञांत आत्मबलिदान करपी पयलो यज्ञांत आत्मबलिदान करपी पयलो यज्ञकर्तो,मनीस जातीचो आद्य जनक,पयलो राजा,सूक्तरचना करपी एक वैदिक ऋशी,दक्षिणेचो दिकपाल,पयलो मृत,यमीन समागमाखातीर केल्ली मागणी न्हयकारून भयण-भावाचें लग्न निशिध्द थरोवपी समाजसुदारक,यमसंहिता आनी यमस्मृति हे ग्रंथ बरोवपी शास्र्कार,अस्ताक वचपी सुर्याचें वा चंद्राचें प्रतीक,इंडो-इराणी पुराणकथेंतलो यीम,कॅननायट देव यम,दुतांक यमगीता आनी नचिकेताक मरणाचें गुपीत सांगपी उपदेशाक अशा जायत्या स्वरुपानी यमाचें वर्णन मेळटा.पूण जाचें आयुश्य सोंपलां,ताच्या प्राणांचें आपल्या दुतांवरवीं हरण करपी भिरांकूळ देवता आनी दुतांनी मेल्ल्यांच्या जिवांक यमपुरींत हाडलेउपरांत चित्रगुप्त ह्या अधिकाऱ्यान सांगिल्ल्या तांच्या पाप-पुण्याच्या हिशोबाप्रमाण तांकां नरकासारक्या जाग्यांनी धाडपी कठोर न्यायाधीश हेंच ताचें मुखेल रूप जावन रावलां. ताका कृतांत,अंतक,काळ,श्राध्ददेव,यमधर्म,प्रेतराज,सारकिल्या नांवांनीय वळखतात.ताचो रंग पाचवो,एक पांय अपंगूळ आनी वस्त्रां तांबडी आसतात.ताच्या एका हातांत गदा आनी दुसऱ्या