Santoshi bhandare

उखाणें( प्रा. अंजु साखरदांडे आनी प्रा. संपदा सवासे हांचो जोड संशोधन प्रकल्प यु.जी.सी.निधीखाला) ल्हान आसतनाच्यानच आयकत आयिल्ल्यो आल्लयो, गीतां, काणयो, फुगड्यो, म्हणी, ओंपारी हॆ सगळॆ साहित्य म्हळ्यारच लोकवाडमय इतलॆंच कित्याक लग्नांत जॆ उखाणॆ घॆतात तॆंवय बी लोकवांडमयांतच यॆता. लोकांनी तयार कॆल्लॆं लोकांच्या माध्यमांतल्यानच लोकामॆरॆन पावपी काणयो- गीतां हांका लोकवांडमय म्हण्टात.हॆ उखाणॆ जरी बायलांक आपसूकच यॆतात तरी तांतुंतल्यान बायलांच्या मनाच्यो भावना प्रकट जातात. तांच्या मनाचॆं प्रतिबिंब, तांच्या मनाची घालमॆल, तांचॆं जिणॆंत आयिल्लॆं सूख-दुख्ख उखाण्यांतल्यान स्पश्ट दिसतात.

लोकपरंपरॆत कितॆं – कितॆं आशिल्लॆं, तॆं तशॆं कित्याक आयिल्लॆं, शॆणलॆं वा आपशीच ना जावपाचॆं कारण कितॆं, जिणॆचॆर जावपी बरॆ वायट परिणाम,ताचॆफाटली समाजमनाची धारणा, आयचॆं स्वरूप हॆ सगल्या प्रस्नांची फाट घॆवंची पडटा.जीण ही दर खिणाक बदलता, मागीर लोकपरंपरा कशी टिकून उरतली. लोकपरंपरॆंत चलून आयिल्ल्यो गजाली सांबाळून दवरप गरजॆचॆं पूण ह्यो सगल्योच बाबी म्हत्वाच्यो अशॆं म्हणूं नज.लोकसाहित्याचॆं संकलन आनी जतनाय करपांत बायलांचो खूब वांटो आसा. सदचॆं जिणॆंत परंपरा आनी रिती सांबाळून दवरपांत बायलांचोच खूब मोटो वांटो आसा. भास, भॆस, चाली- रिती, रूढी, पारंपारीक श्रद्धा, दॆव धर्म, ह्या बाबतींत शिक्षित शारी समाजांत आयजूय बायलोच मोठॆ प्रमाणांत ह्यो रिती आचरणांत हाडटात. सहज आपसूकपण हॆ लोकपरंपरॆचॆं म्हत्वाचॆं वैशिश्ठ्य आनी तॆं बायलांचॆं जिणॆंत चड प्रमाणांत आसा.

घोव बायलॆचॆं नातॆं हॆं पुराय भारतभर घोवाक दॆव, मालक आनी बायलॆक दासी, सॆविका म्हूण मानतात. सभाविकपणान आपलॆं घोवाक एकॆरी नावांन उलो मारपाची रीत नाशिल्ली. तो आदरपूर्वकच करूंक जाय म्हुणच घोवाचॆं नांव आडपडद्यान, उखाण्यांतल्यान घॆतात. चडश्यो बायलो उखाण्यांतल्यानच नाव घॆतात. हॆं नावय सण उत्सवाचॆं निमतान लजत मुरडत दबकॆं आवाजांत उखाण्यांतल्यान घॆतात. सरळ घोवाक एकॆरी नावांन संबोधप म्हळ्यार उद्धटपणां करप.एखाद्रॆ आधुनीक चलयॆन जर घोवाचॆं नांव उखाण्यांतल्यान घॆवंचॆंबदला फक्त एकॆरी नावांन उलो माल्लो जाल्यार हॆर बायलांक खटकता. पिळग्यान पिळग्यो घोव म्हळ्यार दॆव होच समज बायलांमदी रूढ जाल्ल्यान चडश्या उखाण्यांतल्यान घोवाबद्दल आदर, भक्तीभाव गंभीरताय आसता. हाचॆं उरफाटॆं घोव जर बायलॆचॆं नांव घॆता जाल्यार तांतूंत बायलॆची फकाणांच दिसता.बायलॆचॆं नदरॆंतल्यान घोव हॆं तिचॆं सर्वस्व पूण दादल्यांचॆं तशॆं नासता.

उखाण्यांची रचणूक ताल, लयबद्ध, धाकट्या-धाकट्या वाक्यांच्या आदारान जाता. बायलो चडश्यो आडवऴणान उलयतात म्हूण उखाणॆ हो तांचॆखातीर एक भाशीक खॆळ. उखाण्यांतल्यान बायलांच्या स्वभावाचो आनीक एक गूण दिश्टी पडटा तो म्हळ्यार सपनां पळोवपाचो. उखाण्यावरवी बायलां आपली स्वप्ननगरी फूलयता जॆं कितॆं तांणी सपन पळयल्लॆं आसता तॆं उतराचॆं आदारान रंगोवपाचो यत्न करता.आमचॆकडॆन चडशी दोन नावां दवरतात, एक जल्मतना पाळण्यांत आसतना, आनी दुसरॆं उलो मारपाखातीर. कित्याकतर भुरगॆं ल्हान आसतना दवरिल्ल्या नावांचॆर करणी करपाची शक्यताय आसा तशॆंच दॆव – दॆवतांचॆं नावांय दवरपाफाटल्यान भुरग्याक वायट प्रवृत्तीपासून वाचोवपाचो यत्न आसता. दॆवाचॆं नावांक भिवन ही वायट प्रवृत्ती पयस वता, करण्यो बी लागना.भारतीय परंपरॆत लग्न जाल्लॆ बायलॆचॆं नदरॆन घोव हो सगल्यांत व्हड आदारस्तंभ.

ताचॆं नावांचो वायट उपॆग जावंचो न्हय म्हूण बायलॆक घोवाक खरॆ नावांन उलो मारूंक जायना हो संकॆत रूढ जाल्लो. पिळग्यान पिळगॆ चलत आयिल्लॆ हॆं उखाणॆं म्हळ्यार लोकवांग्मयाचो एक अमूल्य असो सांठो. शब्दालंकार न्हॆसून आयिल्ल्यो ह्यो चलत्यो – भोवत्यो ल्हान – ल्हान कविता आशिल्लॆवरी. हॆ उखाणॆ कॆन्ना कोण शिकली ना आनी पाठय कॆलॆं ना. तॆं अशॆंच एका बायलॆकडल्यान दुसरॆ बायलॆकडॆन, दुसरॆकडल्यान तिसरकडॆन अशॆं मौखिक स्वरूपांत पावतालॆ. लग्न आसूं, फुलां आसूं, बारसो आसूं, घरशांती आसूं वा घरची आनी कसलीय कार्यावळ आसूं, चार सवाशिण बायलो जमल्यो की उखाणॆं घॆवप ही भारतीय परंपरा जावन आसा.आयचॆं समाजांत बायलांक उखाण्यांचॆं म्हत्वच ना. पूण आदल्यो बायलो उखाणो घॆ म्हळॆं कांय शंभर आढॆवॆढॆ घॆताली, लजताली, मुरगुट्टाली, जिबॆर उखाणॆं आसल्यार

लॆगीत हांव ना बायॆ म्हका यॆना अशॆं म्हण्टाली, मागीर ती नवीच लग्न जाल्ली बायल आसूं, भुरगॆं आशिल्ली आसूं नाजाल्यारनातरां आशिल्ली आसूं, सकयल पळयत, गालांत हांसत ती आनीकय आग्रो करपाची वाट पळयताली. आदीच आशिल्लो पदर आनीकय फुडॆं ओडटाली, पदराकडॆन खॆळत, आंगठो भुंयॆर मुंगरत,दोळ्याच्यो पापण्यो झुकयत, एकटक जमनीकडॆन पळयत उखाणो घॆवप ही तिची तरा. आनी ही तरा लोकांक भुलयता.कानांत जीव ओतून आयकुपी घोवाचो जीव उमॆदीन भरता. पूण ही पद्दत आतां नाच जाल्या. गावां- गावांनीलॆगीत ही पद्दत उणीं जाल्या. आयजकालच्यो चलयो पयलीं उखाणॆंच घॆवंक सोदनात, आनी घॆतलोय जाल्यार तांतूंत कांय मजा नासता.नांव म्हळ्यार घोव वा बायलॆचॆं नांव गुंफून सोबीत उतरांचॆं रचनॆन सादर कॆल्लॆं मनोगत. उखाणो घॆ म्हणचॆपरस नाव घॆ म्हणपाची रीत चड आसा. घोव हो बायलॆक दॆवासमान आसता.

ताचॆंशिवाय बायलॆचॆं अस्तित्व अपूरॆं उरता. भावनिकरित्या ती घोवाभोंवतणी गुंथिल्ली आसता. दॆवाकडॆन प्रार्थना करतना बायलो फक्त घोवाक दिर्घायुष्य मागता. घोव म्हळ्यार तिचो श्वास. घोवाचॆं सुखांतच आपलॆं सूख मानपी बायल ताकाचलागून घोवाचॆं सुखाची काळजी करता.घोवाक दॆव मानपी बायल जरी तिचो घोव काळो आसलो जाल्यार ती अभिमानान सांगतली म्हजो घोव विठ्ठलासारको म्हूण.

रूपापरस बायलांक आपल्या घोवाचॆं कर्तुत्वाचो अभिमान. आनी हो अभिमान ती उखाण्यांचॆं माध्यमांतल्यान व्यक्त करतात. बायलॆचॆं मनांत आयिल्लॆं विचार एकदम सहज उत्स्फुर्तपणान उखाण्यांतल्यान भायर सरतात. आपलॆ भोंवतणचो संवसार, समाज, पद्धती, चाली-रिती हॆं सगलॆं व्यक्त जाता.त्याचप्रमाण बायलॆचॆं मनांतलो उत्साह, आनंद, उमॆद, मोग, माया, एखाद्याबद्दल काकुळट, राग, खंत, तर कॆन्ना कॆन्ना मनाची घालमॆल आनी विनोदाची झालरलॆगीत तांतूंत दिसता. उखाणॆं म्हळ्यार नांव घॆवप. नांव घॆवपाची रीत फक्त बायलांखातीरूच आसता अशॆं न्हय तर दादल्यांनीय नांव घॆवपाची रीत आसा.दर एका सुवाळ्याखातीर वॆगवॆगळॆ तरॆची नावां घॆवपाची रीत आसा. वॆगवॆगळॆ सुवाळॆ दॆखीक बारसो, लग्न, साकरपुडो,आदी. नांव घॆतलॆबगर पुराय जायनात.ह्या सुवाळ्यांभितर लग्नांतल्यो ज्यो रीती आसात तॆन्नाय नांव घॆवप म्हत्वाचॆं. दॆखीक घास भरयतना, घर भरवणॆ वॆळार, देवाच्यो रिती करतना, शेंस भरतना आदी.

कांय उखांणे

1)गर गर गर गर जातॆं घुंवडटा ……………चॆं नांव घॆतना हांव मुरगट्टा.

2) तोंड आसचॆं हांसरॆं उलोवप आसचॆं गोड …………… च्या संवसाराक लक्ष्मीची जोड

3) हातच्या कांकणाक हिरॆं-माणकां जोडलीं ……….च्या संवसाराखातीर आवय-बापायक सोडली

4) दोळ्यांच्या निरांजनांत उजवाडाची फुलवात .............च्या संवसाराची करता हांव सुरवा

5)मांय मांव मायॆची दीर नण्डो उमॆदी ............चॆं नांव घॆता दॆवा तुजो आशिर्वाद दी

6) आमचो जोडो पळोवन सगऴ्यांनी म्हऴॆं ‘आव्वय’ मोट्या नशिबान मॆळ्ळो कवळॆकारांक ............... सारको जावंय

7) लग्नाखातीर जमलॆं काका मामा भाऊ पॆढ्याचो घास दिता ............क बोट नाका खावू

8) मुंबय वतना लागता खंडाळा घाट ...............चो संवसार करतना लागतली म्हजी वाट