Malik M Ramzan Arain

عنوان: کلام فریدؒ دی تفہیم وچ متن دی اہمیت

میڈے نزدیک خواجہ غلام فریدؒ ہک ایہ جیݙے وݙے سرائیکی شاعر ہن جینکوں دنیا دے وݙےوݙے شاعریں دےمقابلے وچ ٻلھایا وَنڄ سڳدے. لیکن ایندے نال میݙےواسطے حیرانی دی ڳالھ ایہ وی ہےجو پوری صدی گذرݨ دےبعد خواجہ فریدؒ دی شاعری دی تفہیم وچ کوئی قابل ذکرپیش رفت نئیں تھئی. کلام فریدؒ (سرائیکی) دیاں جتلا تشریحات اساݙےسامݨے آئن او روایتی تفہیم کنوں اڳوں تےنئیں ودھیاں. آخر ایندی وجہ کیا ہے؟ میݙا خیال ہےجو ایہ سب تشریحات عام طور تےخواجہ فریدؒ دےصوفیانہ نظریات دےچودھارگھمدن. اتےکلام فریدؒدے متن دا آزادانہ مطالعہ عام طورتے ٻہوں گھٹ کیتا ڳئے. خواجہ فریدؒ دی شاعری کوں کئی حصیں وچ ونڈیا ونڄ سڳدے

صوفیانہ شاعری

فریدݨ سئیں دی شاعری دا وݙا حصہ صوفیانہ شاعری اے جیرھی جو صوفیانہ نظریات دےحوالےنال شارحین ایندیاں تشریحات عام طورتےاپݨے من پسند اتےروایتی انداز وچ کیتن.

عاشقانہ تےرومانوی شاعری

ایہ وی اِتلا وَݙا حصہ اے جتلا صوفیانہ شاعری دا ہے. مگرعام طور تے رومانوی کرداریں کوں صوفیانہ علامتیں وچ ورتیا ڳئے.

منظر نگاری

ٻہوں ساریاں کافیاں ایندا نمونہ ہن اَتے کئی دی تشریح وی صوفیانہ فکر دےحوالےنال کیتی ڳئی اے.

انسانی سرگرمیں دی شاعری

آچݨوں رَل یار، وچ روہی دےرہندیاں دے علاوہ کئی ٻےوی نمونےہن مگر "آ چُݨوں رَل یار"دی تشریح صحرائےعرب اَتے اسلامی سرگرمیں دےحوالےنال کیتی ڳئی اے.

انسانی کردار دےحوالےنال

تھی تے ڳہلا اِت پوں تے"اَتے واتوں سمجھ اَلا"وغیرہ دی تشریح وی مذہب دی روشنی وچ کیتی اے. حالانکہ "اخلاقیات" انج ہک فلسفیانہ موضوع اے.

حیات انسانی دا فلسفیانہ تجزیہ

زندگی دےبےمعنویت اَتےموت دی اہمیت دےحوالےنال.

"جیوݨ دے ݙینہہ ڈھائی وویار"

اَتے ""تاں وی کیا تھی پیا""وغیرہ انھیں دی تشریح وی مذہبی حوالےنال کیتی گئی اے. ""تاں وی کیا تھی پیا""والی ساری کافی وچ "ہئی گم تھیوݨ مطلب"کنوں وی عدمیت دی بجائے "‍ فنا فی اللہ"مراد گھن تےانسانی زندگی بارے بےمعنویت دے سارے فلسفے کوں رد کریندیں ہوئیں دنیا دی بےثباتی کوں تصوف نال جوڑ ݙتا ڳئے. حالانکہ وجود وی فکردا ایہ سب کنوں وݙا موضوع اے. تشریح دےایں سارےانداز بارےمولانا نوراحمد خان فریدی فرمیندن" حضرت خواجہ غلام فریدؒ صاحب دیاں ساریاں کافیاں مضمون عشق،فلسفہ ءاوست تےہے. لیکن عشق دا ذکر کرݨ دےباوجود اوعاشقانہ کرداریں کوں وی صوفیانہ علامتیں دا رنگ ݙے ݙیندن اتے "تخت ہزارہ"کنوں مراد "عالم ارواح"اَتے "بھنبھور"کنوں مراد "مقام لاتعین" گھن گھندن. حالانکہ ایں تشریح پچھوں خواجہ فریدؒ دی اپݨی کئی روایت یا ارشاد نظر نئی امدا. جیویں جو اُتے میں آکھیے"آ چݨوں رَل یار"دی تشریح علامہ محمداکبرصاحب مرحوم ریٹائرڈ جج ہائی کورٹ بہاولپور صحرائےعرب اتے تاریخ اسلام دے حوالےنال کیتی اے. ایویں شارحین دا ایہ شوق ہر جاہ تے ݙیکھݨ کوں ملدے. حتیٰ کہ ""میݙا عشق وی توں "' دی تشریح کریندیں ہوئیں مولانا عزیزالرحمٰن خان ایں کافی کوں ہمہ اوست دےنظریےنال وابستہ کرݙتے. لیکن دلچسپ ڳالھ ایہ وی ہےجو ایں نقطہ نظردےحامی کئی جاہیں تےآپت وچ متفق وی کائنی. ایں کافی دی شرح بارے سئیں طاہرمحمودکوریجہ اینکوں نعت دے زمرےوچ شامل کریندن. ایں قسم دے شارحین دا آپت وچ اختلاف جاہ جاہ تے موجود ہے. ایں شعر کوں ݙیکھو

نہ کوئی آدم نہ کوئی شیطاں

بݨ ڳئ ایہ کل کوڑ کہاݨی دی شرح کریندیں ہوئیں مولانا عزیزالرحمٰن خان اہدن "آدم تےشیطان دا قصہ ہک غلط کہاݨی دی طرح مشہور تھی ڳئے. ورنہ آدم علیہ السلام دا علم معدن ذات الہٰی ہن تےشیطان دےانکار سجدہ تےوی عظمت الہٰی دی حفاظت دا پہلو مضمراے. طاہرمحمودکوریجہ سئیں ایندے معنی ایہ لکھدن "کتھوں دا آدم، کتھوں دا ابلیس اےساری علامتی کہاݨیاں ہن. مولانا نوراحمدخان فریدی ایندا مطالب ایہ بیان کریندن "'آدم یا شیطان یا با الفاظ دیگرخیروشر دی جنگ قصہ کہاݨی کنوں زیادہ اہمیت نئی رکھدی. غیرصوفیانہ کلام کوں وی جیرھا خواجہ فرید خواجہ فریدؒ دے شخصی یا کہیں معروف رومان دےکردار دےحوالےنال آکھیا ڳئے. اونکوں وی تصوف دے حوالے نال گھدا ویندا رہ ڳئے. مثال دےطور تے ایں شعر: ݙکھڑیں کارݨ ڄائی ہم سولیں سانگ سمائی ہم کوں مولانا عزیزالرحمٰن خان "سلوک"دے مرحلیں نال وابستہ کریندن جݙاں جو سئیں طاہرمحمودکوریجہ اینکوں ایں معنی وچ نئیں گھندے ایویں

ویسوں سنجھ صباحیں خالی ‌ رہسن جاہیں دی تشریح وچ مولانا عزیزالرحمٰن محبوب حقیقی ݙو روانگی اَتےمنزل مقصودتائیں پُڄݨ دی ڳالھ کریندن حالانکہ ایہ کافی انسانی زندگی دےخاتمے دے ذکر نال تعلق رکھدی اے اَتے پورے دیوان وچ موت بارے خواجہ فریدؒ دے مخصوص فلسفیانہ فکر "عدمیت" دے معنی ݙیندی اے جیرھا زندگی دےبےمعنویت نال وابستہ اے