Wp/yua/Ixi'im

Le ixi’im wa xi’im (káastlan t'aan: maíz, millo, choclo, wa Zea Mays u k’aaba’ científico, ich latin t'aan) jump’éel pak’áal ja’abunja’ab u yantal, sijnáal tu lu’umilo’ob América yéetel oksa’ab Europa ti’ siiglo XVI. Ti’ le k’iino’oba’, jump’éel cereal ti u maas ya’ab u pa’ak’al way yóok’ol kaaba’, ku máan táanil trigo yéetel arroz. Ti’ jach ya’ab u noj lu’umilo’ob América, le xi’imo’ líik’ul úuch tak bejla’e’ leti’ maas ku táanilkuunta’al utia’al jaantbil tumen u máakilo’ob le peteno’obo’ yéetel jump’éel ti’ le ba’alo’ob maas k’a’ana’an ti’ miatsil Mesoamérica.

Ixi'im

Ba’ax u k’at u ya’al u k’aaba’

Zea jump’éel t’aan ku taal ti’ Grecia, ku taal ti’ zeo = kuxtal. Le pak’áala k’ajóolta’an ich káastlan t'aan bey maíz, le t’aana’ ku taal ti’ u jeel t’aan ku taal taíno mahis, bey u k’aabatik’ob le máasewal wíiniko’ob yaano’ob Caribe. U jejeláas k’aabaob le xi’imo’ ku k’eexe’ ti’ le xoot’ lu’um ku yaatal, u jejeláas k’aaba’obe ich kastelan t’aan leet’ e lelo’oba’: oroña, danza, zara, millo, mijo wa panizo. Tu lu’umil Meexicoe’, le nal yiij pa’atej yéetel u jolo’oche’ chen ba’ale’ ya’axtak u k’aabae’ elote (nal), le k’aaba’a je’ela’ ku taal ti le náhuatl t’aan elotl, layli’ leeti’ e ku taal xan ti’ Sudamérica, yéetel u jeej lu’umilo’ob ti’ Sudamérica ku k’aba’atik choclo (chujllu ti quechua t’aan) yéetel ti’ Venezuela u k’aabae’ jojoto.