Le máank’íinalo’ob ku ya’ala’al baqueriya ti’ u lu’umil Yucatane’ jump’éel mank’íinal jach k’aóolta’an lela chuun ti’ u k’íinilo’ob ka béeta’ab le nuukuch naajo’obo’ (colonial) ka tuun le saak wíiniko’ob tu tia’alto’ob le noj luumo’obo’ ka chúun u tse’entiko’ob wakaxo’ob ti’ u haciendaso’ob, ku laj t’aanal tu laakal u jmeyajo’ob tia’al u kiinsaj wakaxo’ob yéetel xan ku chaiko’ob ka béetak jump’éel mank’íinal wa ook’ot ichil u muuch’ táambalilo’ob lela ku béetiko’ob yóolal le jaach yayaj meyaj ku béetiko’ob.
Úuchben tsíikbal edit
Ti’ le maank’íinal jach k’a’olta’ana’ ku taakpajlo’ob yéetel kíimak óolal tu laakal le kajtalo’ taak xaan le aik’alo’ob ti’ le haciendaso’obo’ tia’l u ts’aik yóolo’ob yéetel aik’al ku taasik le tséen wakaxo’. Le mank’íinala’ ku béetal ti’ u k’aabail u kiilichi le kajtalo’. Lelo’oba ku je’elpajal u k’íinil u ts’óokol, le xana’ ku yúuchul bix u aik’alil le mako’ob béetiko’ wa xan le ku takpajlo’obo’, chenba’ale, u pajtal u xaanta’al yaab k’íin xane.
U nokíl ku ch’a’abal ti’ le maank’íino’oba’ jach mina’an u weel béeyo’, ti’ e lela ku t’aanal le ku yaantalo’b ti’ le haciendaso’obo’ wa xan le ku yáantalo’ob naatstako’obo’, yaax táanil le ti’ le xch’úupalalo’ob tia’al u jach yáabtal le xóok’oto’ob tia’al u ts’ao’ cha’an. Letie’ jaarana ku yaax taanilkunta’a’ ti’ le maank’íinalo’.
Ti’ le maank’íinalo’bo le meyajo’ ku je’esa’a taak jaatska’ k’íin. Le mank’íinalo’ ku béetal ti’ u chuumukil le haciendao’ wa xan tu taanxe tseelilo’ob le kúuchilo’, letie tuux ku yáala’al tia’an u p’ook le haciendao’ wa xaan le tuux suuk u yáantal le hacendadoso’obo’.