Maaya t’aane’, u sijnalt’aan le maaya kaaj kajakbal wey tu noojol yéetel noojol lak’in u noj lu’umil México, tak le k’iino’ob ma’ayli’ k’uchuk sak wíiniko’ob u kulkíins u jala’achilo’ob wey t-lu’umile’e. Lela’ jump’éel t’aan jach no’oja’an, mu’uk’a’an, chuka’an yéetel ma’alob tsola’anil utia’al u ch’a’achi’ita’al, u k’áata’al, u núuka’al, u tukulta’al, u nu’ukta’al, u kili’ichkuunsa’al wa u pulyajt’anta’al ba’ax yaan yóok’ol kaab, ich k’áak’náab, ba’alo’ob ik’náal, le yaan te’ej ka’an tak mina’an u xuulo’, tu jobnel lu’umkabil, wa le ku síijil ichil u sáasilil wa u éek’joch’e’enil u tuukul wíiniko’. Jump’eel t’aan siijil yéetel kuxa’an ichil maaya kaaj tak tu k’iinil bejla’e’.
Maaya t'aan
editLela' jump'éel t'aan ku beeta'al tu lu'umil Meejiko. Maaya t'aane' jach ya'ab u yu'uba'al tu kaajilo'ob Yuukatán, Kaampech (Campeche) yéetel Quintana Roo tu lu'umil Méxikoe'. Jóok' ti' le t'aan ku beeta'al ka'ach tumen le úuchben maaya'obo'; lela' k'aj óola'an bejla'e': «Lenguas mayenses» ich káastelan t'aan. Je'ex ila'ab le ka j-beeta'ab le XII Censo General de Población y Vivienda (tu ja'abil 2000) tumen INEGIe', tu lu'umil Méxicoe' yaan ka'ach 800,291 u túulal máako'ob ku t'aano'ob ich maaya. Lela' u k'áat u ya'ale', ti' tuláakal le «máasewaal» t'aano'ob ku t'a'anal tu Noj Méek'tanlu'umil Meejikoe', maaya t'aane' óoli' táanil ku bin, chéen náhuatl ku bin táanil ti' leti'. Tu ja'abil 1991, le ka'aj xo'ok jaytúul máako'ob ku t'aano'ob ich maayae', ila'abe' tu lu'umil Beelise' yaan 5,000 u túulul yéetel tu lu'umil Watemáalae', jach te' tu'ux ku ts'o'okol Kaampech (Campeche) yéetel Quintana Roo', yaan kex 700 u túulal máako'ob.
Le ka j-ts'íibta'ab le ju'un ku k'aaba'tik Ley General de Derechos Lingüísticos tu ja'abil 2003o', jaajkúunta'ab tumen le jala'acho'obo', maaya t'aane' jump'éel t'aan «sijnáal» México, je'ex u chuukan máasewal t'aano'ob ku beeta'al xan te' lu'uma'.
Tu k’iinil 13 ti’ marzo ti’ u ja’abil 2003e', u Congresoil u noj lu’umil Meejikoe', tu jets’aj u a’almajt’aanil máasewáal t’aano’ob, te’ela’ ti’ ku jéets’el, le máasewáal t’aano’ob yéetel le káastelan t’aano’ chíimpolta’ano’ob tu yo’olal tu’ux u taalo’ob, u kajla’yilo’ob, u úuchbenilo’ob, tu’ux ku t’a'analo’ob, yéetel bix u t’a'analo’ob. Ku ts'o'okole', tuláakal le t'aano'ob ku t'a'anal tu Noj Méek'tanlu'umil México chíimpolta'al keet yéetel je'e máakalmáak u láak' t'aanil ku t'a'anale'. Bey u ya'alik NOJ A'ALMAJ T'AANIL U PÁAJTALIL U T'A'ANAL MÁASEWAL T'AANO'OB ICH MAAYA YÉETEL KÁASTLAN T'AAN
Ts’íib
editÚuch ka'ach ma' taalak palitsiltbil u kajnáalilo'ob Méxicoe', maaya t'aane' yéetel oochelo'ob ku ts'íibta'al, ma' yéetel káastelan ts'íib je'ex bejla'e'. Le alfabeto beeta'ab yéetel jaajkúunta'ab tu ja'abil 1984 tumen máaxo'ob xak'alxoktik jejeláas t'aano'obo', leti' le alfabeto k'ama'ano' yéetel leti' le ku meyaj utia'al u ts'íibta'al le libro'ob ku t'o'oxol tumen u Jala'achil Meejikoo'. Chéen ba'ale', wa ka t'aanako'on ti' bix unaj u ts'íibta'ale', tak bejla'a ma' yanak jump'éelili' tuukul ti' le máaxo'ob ku t'aano'ob ich maayao' mix ti' le máaxo'ob ch'iikil u xak'altiko'ob le t'aan je'ela'. Tu yo'olal lela', jejeláas bix táan u ts'íibta'al le maaya t'aano'.