Lingüísticae' (síij ti' u francésil t'aan linguistique «lengua») leti'e' científico xookil ku beeta'al yóok'lal bix yanik t'aano'ob yéetel tuláakal ba'al yaan u yil yéetelo'ob, je'el bix, bix ts'o'ok u bin u jelpajalo'ob yéetel u máan k'iin, beyxan bix u nu'ukil yéetel bix u na'atal tumen le kaaj t'aniko' (le ts'ookil ba'ala' jump'éel ba'al jaaj wa ku pakta'al yéetel generativista ichil).
Kex tumen jaaj gramáticae' jump'éel úuchben xooke', yaan u jejeláasil tu'ux u taal u chuunil le ku k'aaba'tik lingüística moderna. Jump'éel ti' u jach k'a'anantakile', ti' yaan ichil le ku yantal yéetel Neogrammatiker, máaxo'ob patjo'olt lingüística histórica yéetel tu káajsajo'ob u tuukulil ley ichil lingüística, le beetik yanchaj jejeláas leyes fonéticas ti'al u chikbesa'al ba'ax ts'o'ok u jelpajal ti' le t'aano'. Uláak' k'a'anan ba'ale', leti' bix yanik le ku k'aba'tik sincronía, diacronía yéetel yáax estructuralista ba'al ts'o'ok u je'ets'el yóok'olal ba'ax meyajta'an tumen Ferdinand de Saussure yéetel tumen Cours de linguistique générale (jóok'sa'an ti' ba'ax tu kaansaj). Ku tukulta'ale' ichil siglo XX, úuchik u yantal estructuralismo derivado, jóok' ti' u meyaj Sassure, "leti'e' tu'ux káaj" lingüística moderna. Leti'e' yáax juntéen úuchik u k'a'abéetkunsa'al u t'aanil «lingüística» (yáax juntéen úuchik u chikpajal yéetel registráarta'abe' beeta'ab tu ja'abil 1883). U t'aanil «lingüista» yáax juntéen úuchik u yila'al tu yáax wáalil tomo I ti' u áanalte'il Choix des poésies des troubadours, ts'íibta'an tumen Raynouard, tu ja'abil 1816.
U nooyil lingüística edit
U nooyil lingüística teóricae' leti' ka yanak jump'éel teoría general ti' bix yanik t'aano'ob yéetel bix yanik xan sistema cognitivo ts'áak u páajtalil u yantal, le je'ela' u k'áat u ya'alej, leti'e' bix u chikbesa'al ba'ax yaan ichil u tuukul juntúul máax ku t'aan yéetel ba'ax beetik u k'a'abéetkunsik le t'aano'. U tuukulile', ka tso'olok bix le t'aano'obo' ba'ale' chéen yéetel ba'ax ojéela'an tumen kaaj yéetel u je'ets'el bix u bin u kaniko'ob. Ts'o'ok u yantal u tsikbalil yóok'olal wa unaj bin u ch'a'anuktal lingüística beey jump'éel ciencia social, wa beey jump'éel u jaatsil psicología. Ichil u xookil ciencias socialese', u tuukul máax ku táakbesa'ale' jump'éel ba'al jach k'a'anan, ba'ale', míin ichil k'eexilo'ob ku yantal ichil t'aan, wa ichil u nu'ukil t'aane', u tuukul máaxo'ob t'anike' ma'atech u na'atal beey jump'éel noj ba'ali'. Kex tumen jaaj yaan jaatsilo'ob suuk u táakbesa'al ichil lingüísitcae', je'el bix sociolingüística wa psicolingüísticae', u tuukul máax ku t'aane' jach noj ba'al, ba'ale' le ka'a jaatsilo'oba' ma' leti' u jach nooyil lingüística teórica, le je'elo' u nooyil uláak' xooko'ob xak'altik uláak' ba'al yaan tu bak'pachil u k'a'abéetkunsa'al t'aan.
U nooyil lingüística aplciadae' leti' u xak'altik bix u kanik máak t'aan yéetel u k'a'abéetkunsik científico xaak'al yóok'ol jump'éel t'aan wa yóok'ol jump'éel u jejeláasil ba'alo'ob ku beeta'al, je'el bix u máak'anta'al no'oja'an nu'ukbesajo'ob ti'al u kaansa'al t'aano'ob. Yaan jump'éel noj tsikbal yóok'lal wa unaj u ch'a'abal lingüística beey jump'éel ciencia social, tumen chéen wíinik k'a'abéetkunsik t'aano'ob, wa unaj u ch'a'abal beey ciencia natural tumen, kex tumen ku k'a'abéetkunsa'al tumen wíinike', ba'ax ku beeta'al tumen máaxo'ob t'anike' ma' jump'éel ba'al k'a'anan ti'al u k'ajla'ayil le t'aano'obo', tumen u nu'ukil u t'aniko'obe' chéen beey u síijil ichil u tuukul máak (le je'elo' ku xak'alta'al tumen F. de Saussure, máax tu ya'alaj k'eexilo'ob ku yantal ti' jump'éel t'anae', chéen ku yantal tumen máak beetik yéetel ma' tumen wa u yóolil u beetiko'obi', ts'o'okole' t'aane' jejeláas bix u yantal ichil u máan k'iin, le beetik ku ya'alik u xaak'alta'al t'aane' unaj u beeta'al diacrónica yéetel sincrónicamente. Saussuree' ku p'atik tu tséelil u k'ajala'ayil t'aano'obe' yéetel ku xak'altik je'el bix u bin u yúuchulo'). Noam Chomskye' ku ya'alik lingüísticae' unaj uj na'atal beey jump'éel ba'al táaka'an ichil ciencia cognitiva wa piscología humana, tumen lingüísticae' asab ya'ab ba'al yaan u yil yéetel bix u meyaj u ts'o'omel u pool máak yéetel bix u bin u k'expajal le kéen jo'op'ok u kuxtal ich kaaj wa yéetel ba'ax jets'a'an, leti' le ba'ax ku xak'alta'al tumen ciencias sociales.
Ti'al túun u na'atal u nooyil ba'ax ku xak'altik lingüísticae', je'el u páajtal u ja'atsal ichil óoxp'éel noj ba'alo'ob:
- Lingüística teórica, leti'e' ku beeta'alo', yaan jayp'éel ba'alo'ob ts'o'ok u tso'olil ka'anal.
- Lingüística sincrónica tu táan lingüística diacrónica. Jump'éel descripción sincrónica yóok'olal jump'éel t'aane' ku tsolik jach bix le t'aano', Jump'éel descripción diacrónicae' ku xak'altik ba'ax ku yúuchul yéetel le t'aano' ichil u máan k'iin, beyxan bix u bin u k'expajal. Kex tumen tu káajbal lingüística yanchaj siglo XXe' tu jach xak'altaj ba'alo'ob yo'olal k'eexilo'ob ku yantal ti' t'aan yéetel bix u bin u jelpajal t'aano'ob, bix u yila'al te'e túumben k'iino'obe' ku kaxtik bix u meyaj le t'aano'obo' ichil jun jaatsi k'iino'ob, yéetel bix u na'atal tumen máaxo'ob t'anik.
- Microlingüística tu táan macrolingüística. Le yáaxo' ku t'aan yóok'olal jump'éel ba'al chichan yéetel u ka'ap'éelile' yóok'olal jump'éel nojoch ba'al tu yáanalil u paakat lingüística. Yáanal u paakatil microlingüístico, t'aano'obe' unaj u xak'alta'al ti'al u yutsil máak yéetel ma' unaj u ch'a'abal bix u k'a'abéetkunsa'al tumen kaaj, ma' xan unaj u ch'a'abal bix u ka'anal tumen paalal mix ba'ax ku yúuchul psicológicamente le kéen úuchuk t'aan wa le kéen u'uyak t'aan, ichil uláak' ba'alo'ob. Kúulpach ti'e', macrolingüíticae' ku méek'ik tuláakal ba'ax yaan u yil yéetel t'aan. U jejeláasil jaatsilo'ob macrolingüísticae' jets'a'an u k'aaba', je'el bix psicolingüística, sociolingüística, lingüística antropológica, dialectología, lingüística matemática, lingüística computacional yéetel estilística.