Le óok’oot yéetel páax ku ya’alal Jarana yucatecao’ chuun tu lu’umil península ti’ Yucatán, México. Diccionario áalike’ jarana tak u ya’alike’ momolankil wíiniko’ob kaj. Le mentik tu k’iinilo’ob colonia, ti’ u úuklajun yéetel waxaklajum noj ja’abilo’ob ti’ u Peninsula de Yucatán, le sak wíiniko’ob yéetel criollos suuk u waliko’ob bey poch’il ken chunuk u cha’anil le kajalo’obo’ “ ya empezó la jarana”. Le masewal kajnalilo’ob tu tuukulto’ob bey u k’ajoltanil le pax ku yuchul ti’ le maank’inalo’ob, leti’ betik suuk u ya’alal jarana ti’ le óok’ot suuk u beetal Yucatán.
U súukil kuxanil wíiniko’ob
editLe Jaranao’ ku wóok’o’oltal ti’ vaquerías chuno’ob tu yóosal u cha’anil ku beetal ken jo’ol u weelel (chuj k’aaba’) wakax bey xan ku beetal tu máan k’iinil okol k’uj tu kajilo’ob Yucatán. Bejla k’iino’obe’ u óok’otil le jaranao’ ku chika’ankunsik kuchkabal peten. U malo’obkinsal yéetel u ye’esale’ ts’o’ok u chimpolta’al tu najilo’ob xooko’ob, u ti’al yéesal ti’ wu’ula’ob u ti’al ts’ab k’ajoltbil, bix u no’ok’il chi’ika’ankunsiko’ob yéetel le balo’ob ku meyajtiko’ob le kajnalo’obo ku yantalo’ob ti’ le nojlu’umila’.
Tu noj kajil T-Ho ku yantal u meék’tankajil u luumil Yucatán, tu’ux yaan ya’ab much’kabil aj óok’oto’ob jarana ku betiko’ob tsikbail aktan wu’ulao’ob.
Bix chuunij le jaranao’
editU beytal u ya’alale’ le paax yéetel le óok’o’ot jaranao’ yan u chikanilil ti’ Jota aragonesa, ken jo’ok’ u wo’ok’ostal, tumen siij uuch u muuch kuxtalo’ob sak wíiniko’ob yéetel masewal wíiniko’ob.