U jarana (ich kaastlán; jarana), u noj k'aayil u páaxa' ich Yuukatane', Quintana Rooe' yeetel Kampeche'. Le jarana yucatecao’ junp’éel óok’ot yéetel jump’éel e’esajil juum te’ u taal tu Péetenil u lu’umil Yucatan, Mexico. Janara, je’ebix u t’aanil le diccionariyo’ u k’áat u ya’al líik’saj óol, ki’imak óol, u noj ki’imak óolalil u máakilo’ob kaaj. Tu k’iinilo’ob le colonyao’, tak tu noj ja’abilo’ob XVII yéetel XVIII, tu Péetenil u lu’umil Yucatán, le kastelan máako’ob yéetel le criolloso’obo’ suuk u k’aas máanchi’itiko’ob chéen káajak u cha’anil le kaajo’obo’, “ sáam káajak le jaranao’”. Maaya kaaje’ tu na’at le je’ela’ bey táan u t’a’anal yo’olal juum ku pa’axal tu k’iinilo’on cha’ane’ bey tuno’ tu ts’áajal ti’ le t’aana’ bey tuláakal le juumilo’ob ku pa’axalo’. Bey túun úuchik u p’áatal u k’aaba’ u yóok’otil u lu’mil yucatan yéetel le t’aan jarana.
