iipil (náhuatl: iipilil, nook’ xko’lel jats’kunsa’al yéetel bono’ob) bey xan k’anjota’an bey iipil way tu lu’umil Yucatán, le nook’ xko’lel beeta’an yéetel bono’ob je’en bix chuyanilo’ob. le nook’a u u ti’al le máasewal yéetel mestizos tu kaajil Guatemala, tu noj lu’umil México yéetel Centroamérica.
Ba’alo’ob edit
Ti’ Mexicoe, ku ts’aabal ti’ tu laakal kuuchil, je’en bix Puebla, Querétaro, yéetel kuuchilo’ob ti’ le Huasteca. Ti’ le’ península ti’ Yucatán, way tu lu’umil yucatane’, le nook’ ti le’ xkolelo’ob u k’abae iipil. u jach talamil u chu’uyul le nook’a’ leti’e’ terno (nook’ oox jaatsil): jubón, piik, yéetel le iipilo’. Le ipil jump’éel nook sak, je’ex bix k’a’anle’ bey xan kabal chuya’an u kaalil bey xan u yokil.ka’ap’éel u ka’abil yéetel u kaalil, le ipilo’, jejelasil u boonil chuya’anilo’ob wa bordados. Yaanal le jatsuts ipilo¿ ku ta’akal jump’éel cowak nook ku k’aaba’tik piik chuya’an xa u yokil.
Kaj k’uch le españoles, te’ siglo XVI, le x-ko’olelo’ob maayas way yucatane’ ma’atech u pix ku tseemo’ob. le religioso’ob’ tsaylajo’ob tu paach le sak wiiniko’obo’ tun tukultiko’obe’ le ba’ax ku beetal tumen le xko’oleo’obo’, ka tun beeta’ab u pixik u tseemo’ob yéetel u xet’ nook ku k’aaba’tik Guaypil wa Güipil ku tal ti’ u t’áanil hipil, ku tal ti’ náhuatl.le xan xet’ nook’a’ ts’o’okilij u kaajal u ta’akal tu kajilo’ob México, ka’achile’ ku beetaal yéetel piits’, le ken ts’o’okoke’, jach bey jump’éel ma’alo’ob nook’, yan u kaalil, u k’abil, le nook’a’ jach chowak ku k’uchul tak tu kaalil ook, ts’a’aban u k’u’umel kutsja’,yéetel u tso’otsel t’u’ul yo’ola u p’áatal jatsuts.
U k’alajyil Yucatán Diego López Cogolludo, ku tsikbatik bix le iipil uuchilo’ tak bejlae.
Tu lu’umil Salvador, ti’ le t’aan k’ajoota’an le iipil, chen junp’éel nook’ ku buukinta’al tumen máasewal x-ko’olkelo’ob.