| ||
| ||
Hidalgo , junp'eel lu'umil Mexikoo.
Láaylie'e' u paakat edit
U kaajil HIDALGO( U jaajile' " jáalk'ab kaaj yéetel u soberanoil Hidalgo") Junp`éel ti' 31 ti'u kaajil u lu'umil México bey je'ex yéetel Distrito Federale', ku beetiko'ob 32 u lu'umil Mexico.ku xook yéetel 84 méek'tan kaaj yéetel u noj kaajile' leti' le nojoch kaaj Pachuca de Soto. Ti' 15 ti' Enero ti' 1869, le congreso de la uniono' tu móokt'aantaj la creación del estado de hidalgo.Le noj lu'uma'tsantsankichaj tu láak' jeel k'iin, ti' u k'iinil 16 ti' Enero ti' u ja'abil 1869,tumen Benito Juarez, P'áat bey u noj kaajil ti' u nojoch kaajil pachuca tu'ux ts'aab u láak' yóok'ole' le k'aaba' " de Soto" tu'ux k'aóolta'ab tumen Manuel Fernando Soto,sijnaal tu noj kaajil tulancingo yéetel jach k'a'ana'an óolta'an tu yo'olal u jo'oksik táanil u káajal le noj kaajo'. Ti' yaan tu tséel lu'umil centro-oriental de méxico. Yéetel u ye'esajil:ti' xamaane', 21º 24';ti' noojole', 19º 36'tu tséelil xaman; lak'iine', 97º 58';chik'iine', 99º 53' u chowakil chik'in.tu yo'olal u nojochile' ti' yaan tu xookolil 26 ichil u lu'umil mexico yaan ti' 1,1% ti' tu láakal le u lu'umil mexico'. Xamane' ku káajal tu'ux ku ts'o'okol u kaajilo'ob San Luis Potosi yéetel Veracruz,lak'ine' yéetel u kaajil Puebla, noojole' yéetel u kaajilo'ob Tlaxcala yéetel México yéetel chiik'ine' yétel u kaajil Queretaro.
Ku ye'espajal ti' u ts'ook xo'okik máako'obe'(INEGI,2010) le noj kaaja' yaan junp'éel kajtalilti' 2665018², 2.3% ti' tuláakal le noj kaaja'.Tu'uxe' 1379796 xko'olelo'ob yéetel 1285222 jxiibo'ob². Xi'itpaja'anil le kajtalilo' ku chíikpajal beya': 52% mejen kajtalilo'ob.Yaan 546029 máasewáal kajtalilo'ob tu kaajil hidalgo,le je'ela' u keetil 23,27% ti' tuláakal le noj kaaja'.U noj kaajilo'ob máasewáal wíinik ti' le kaaja' leti' le: otomís,Nahuas yéetel Tepehuas.
Le nojoch kaajo'ob jach k'a'ananóolta'ano'obo' leti' le je'elo'oba':Pachuca de Soto,tulancingo de Bravo,tula de Allende,Tizayuca,Tepeji del Rio,Actopan,Apan,Huejutla de Reyes, ciudad Sahagún,Ixmiquilpal,Huichapan yéetel Pachuquilla.