Le guayaberas u nook’ xíibo’ob ku balik u ka’anal u ba’akel winik, yaan sutuke’ chowaktak wa bey xane’ komtak, ku jatskinsa’al yéetel alforzas tojtak wa yéetel chuyo’ob, ku bisik bolsas tu aktanil yéetel tu xi’it’il. Tu meyajta’al yéetel piits’, lino, seda wa ti’ meyajbil nook’.
Le guayaberas finaso’obo’ tu bisik jumpéel etiqueta ichil le lu’umo’ob tropicales. Ku ts’áabal ichil jets’lu’umo’ob.
K’ajóola’an xan le nok’oob je’ela, tumen tu láakal kaaj hispanoamericano bey "Chacabanas" "Camisa" wa "Guayabana".
Le guayaberaso’ jach k’ajóolta’an, ts’óokole’ ku bukinta’al Cuba, Republica Dominicana, Perú, Puerto Rico, México, Panamá, Ecuador, Venezuela, te’ Caribe Colombiano, El Salvador, Canarias, Filipinas yéetel u je’el lu’umo’b ichil Centroamérica.
U k’aj layil edit
Ma’ u tsíkbalta’al yéetel u k’aj layil le je’en bix uch u kaajal le nook’a’. ya’ab u jejelas tsíikbalil; jumpéele’ ku ya’alike’ tu ja’abil 1709 juntúul J koolnáal de Sancti Spíritus Cuba.
Ku k’áatal tu yatan ka’ béeta’ak jump’éel u nook’ u tial u bin meyaj ich k’aax. Le xko’olelo’ tu béetaj k’aatano’ chen ba’ale’ mix tu tukultaj wa yaan u k’ajóoltali’.
U je’ele’ ku ya’alike’juntúul nachil maak español ichil siglo XVIII tu ts’a’aj jumpéel u kúuchil tu’ux ku chu’uyul nook’ tu be’elil Sancti Spíritus, tu’ux ku koonik camisas chowaktak u k’áabil yéetel u bolsasi’ tial u li’isa’al chamal, lela’ jumpéel nook’ k’aas bey le yaan te k’íino’oba’.
Le yaax k’áaba’ tu bisaje’ “yayabera”, tumen te ku bukinta’al ichil u rio Yayabo. Ba’axe’ ku ya’alale’ le labriegoso’obo’ tu takbeso’ob u ya’aliko’ob guayabas. Te je’ela k’éexpaj u k’áaba’ ti’al guayabera.
U maan k’íine’ tu ts’a’al kuuchil u tial u k’éexel u k’áaba’ chen ba’ale’ taak u jejelastal.
Le tsíikbalo’ob tuna’ ku ya’alike’ u chumbal le nook’a’ Cuba u ta’al.