| ||
| ||
Guanajuato, junp'eel lu'umil Méxikoo.
Láaylie'e' u paakat
editGUNAJUATO junp'éel u noj lu'umil México nupa'an yéetel Distrito Federal u tia'al u beetiko'ob 32 u noj lu'umil México.
chik'ine' ku ts'o'okol yéetel u lu'umil Jalisco. Xamane' yéetel Zacatecas yéetel San Luis Potosí,tu laak'ine' yéetel u lu'umil Queretaro,Noojole' yéetel u lu'umil Michoacan, yaan ti' u siinil lu'um 30.94.1 Km². yóok'lal u síinil lu'um kuts'áaikuba ti' vigésimi Segundo u xookil ich u noj lu'umil Mexico. Wáa ka ketlanta'ak u siinil lu'um yéetel u láak' noj lu'umile', Guanajuato je'el u páajtal u yokol waxak téen ich chihuahua yéetel u'uk téen jach nojoch ti' Tlaxcala. U lu'umil Guanajuato ku xook yéetel 46 Kaajo'ob yéetel yaan junp'éel kajtalil ku ya'alalti' noj kaaj tu'ux ku yantal u jala'achil kaaj.u noj kaajil le kaaja' leti' le u k'aaba' Guanajuato.
le úuchben kajtalilo'ob ti' le lu'uma je'el u páajtal u ya'alale' chupícuaros, le ka'aj kóojo'ob le kastlan máako'obo, purépechas,otomíes yéetel chichimecas u múuch' kajtalilo'ob ti' le lu'uma'. U jaajil ti' le k'ajla'ayil le lu'uma yéetel u noj lu'umil le kaaja' úuch tu ja'atskab k'iinil wak lajun ti' Septiembre ti' 1810.Ti' junp'éel chan kaaj ti' le ka'anal u k'aaba'e' Dolores(Bejla'e' Dolores Hidalgo). tu'ux líik' u jáalk'abil u noj lu'umil México, yum k'iin Miguel Hidalgo yéetel u yéet jáalk'abilo'ob tu líik'suba'ob yéetel máaskab tu táan regimen virreynal, tu'ux tu yauto'ob u jach k'aóol t'aanil (grito de dolores). tu beetubáa le ku k'aba'tik padre de la patria, u yaal xan guanajuatense, tumen síij ich Penjamo.
Ts'o'k le jáalk'abil kajsa'ab tumnen Miguel Hidalgo, le lu'umo' tu beetubáa junpéel jáalk'abil lu'umil yéetel chéen tu juunal. ti' mokt'aan febrero ti' 1824.
chuum u k'aaba' le lu'uma' (toponimia) Le k'aabaa' Guanajuatoo' ku jéets'el tak siglo XIII wa XIV; tu'ux purépechas wa tarascos k'uch'o'ob kajtal ti' le bejlae' u lu'umil Michaocán yéetel u nojolil u lu'umil Guanajuato. U ch'i'ibalil púrepecha'obe' suuk u ts'áaiko'ob u k'aaba' kúuchilo'ob ku ch'a'ajo'oltiko'ob wa ku yiliko'ob ba'ax che'il ku ts'áaik ma'alob u yich wa jejeláas ba'alo'ob.
U k'aaba'il Guanajuato ku taal ti' vocablos kuansi yéetel uato, t'aanil púrepecha. U k'áat u ya'al u k'áaxil muucho'ob wa u múul muucho'ob. Ts'a'ab u k'aaba' beyo' tumen le múulo'obo' ti' yaano'ob tu bak'pach Guanajuato, u ch'i'ibalil purepecha'ob tu yilajo'ob je'el bix muuche'.