Akisuume kawotettaappe doommidi Toophphiyaa zaway A yuushuwan de'iya biittata boggiyoogan gita xekkan aakkiyoogaa bessiis. Mino Akisuumee hara salo gufantto gachchaama biittatuura de'iya zal"iya hashetoy a haaruwaa aakettaassi dariya sohuwaa oyqqees. AWQ 330 M.L. Akisuumee Nuubiya huuphe ambbaaa Meero dooddiis. Hegee gita aakettaassi doomettaa geetettiis. Wurssettan, Tohossa Araben Isilaama haaroy denddi simmin Akisuume kawotettaa haaroy guuxxidi 10tto shaaho xeetu layttan muleera laalettiis.
Zaaguwe Kochchaa Kawotettaay yiidi 1270 gakkanawu haariis. He layttan Amaaraa-Shawa Amilaakka Yukunoy wurssetta Zaaguwe kochchaa kawotettaa kaalettida Yitibaaraka bollan makkaliyoogan Zaaguwe kawotettay kunddin Solomana Kochchaa Kawotettaay Toophphiyaa kawotaa kaalettiyoogaa doommiis. Kawotu kawuwaa koyro Tsiyoina Amdenne Yaaqooba Zara wodiyan a haaroy gita xekkaa gakkiis. AWQ 1896 Haaxe Milile olaan 19 xeetu shaaho layttan Toophphiyaa zammaana zaway mino hanotan giigiyoode, Afriqqaa Duuterettoyinne Xaaliya Oyqettay zawaa aahotettaa guyye guyye ekkiis. Erteri 1952 Toophphiyaa Kawotettaa Hayile Sillaase kaaletuwaa giddo xaaxettin Ertera la'atettaa olay polettiis. AWQ 1993 Toophphiyaa Dere Asaa Laame Diimokraase Sinttay Toophphiyaa oyqqido wode Erteri dere maachchan Toophphiyaappe shaakettiis.