Toophphiyaa qottaa kesuwa hiillay dalgga manttiyappe dalgga manttiyan aaho dummatettay de'ees. Toophphiyaa qottaa kesuwa hiillaa macaray Aadhida layttatun dumma dumma eranchatane hiillanchata oyqqiis.
Daamota (AG. 800-400 YK)
edit
He wodiyan he heeran keehippe erettida keexoy 8ntta xeetu layttaa YK Yeha ambban de'iya woosa keettay aadhi wodhiis. Ha Yeha ambbay Daamoota Kawotettaa huuphe ambba geetettidi qofettees. He wodiyan Ashilaare keettaa hiillanchati dummatettan bantta kushiyan oyqqidaageeta. Hagawu gaasoy Tohossa Arabe kawotettaa abbee Daamoota Kawotettaa bollan minnidoogaana.
Akisuume qottaa kesuwa
edit_-_Ethiopia_-_01_(8701101193).jpg)
Akisuume qottaa kesoy doommidoy YK 4ntto xeetu layttaappe ha baggaana. Ha hiillay Akisuume kawotettay 12ntta xeetu layttan Zaaguwe kawotettaakko pinni simminkka xayennan takkiis. Hagaayyo malaatay Akisuume wode eray Laalibala issi shuchchaappe keexettida woosa keettaa bollan beettidoogaana. Hara tossa shuchcha qottati; biitta garssa duufotakka gujjoosona. Hegeetikka daroppe tossa shuchchaappe garssaara beettiyageeta. Keehippe malaalissiya gam"uwaa gam"ida tossa shuchchatuppe erettiyageeti gita tossa shuchchata geetettiyageeta, eta giddoppe issoy kunddiis (xaafiyaageeti ha tossa shuchchay eqqosaara woykko qiiba takkidi kunddiis giidi qoppoosona). Ha shuchchay tohettida woykko tohettanawu malida issi shuchchaappe merettida gita tossa shuchcha. Hara keehippe erettida qottati duufotakka oyqqoosona; hegeetikka, "Worddo Duufuwaa Penggiya", Akisuumen de'iya Kaaleebanne Gebire Masqqala duufota.
Daro qottati; kawo garoti, biillati, moconatu kettatinne hara woosa keettatinne gadaameti keexettiyoy shuchchaa woykko mittaa qottaa dummayiyogaana. Ha giigissitu giddon de'iya mittappe kiyida kaafiya immiya gumbboti "Qaariya huuphiya" geetettidi sunttettidosona. Hegaadankka Akisuume qottaa kessiyageetussi huuphe bollanne guyyeppe kiyida qottatun Akisuume minota oosuwaassi malaata gidoosona. He wode keettati issi kifilee de'iyo shuchchaappe giigida woykko naa"u wuyigee de'iya iskuweere keettata woykko shafiyappe keexettida irzzo keettata. Viillati muleera naa"aappe oyddu wuygiya gakkiya adussatettay de'iyonne micettida oyddu miyye qottati de'iyo baasuwan baasettidaageeta. Hagaassi lo'o leemiso gidiyagee, 16ntta xeetu layttaappe doommidi hachi gakkanawu eqqi de'iya Debire Daamo gadaamiya.
Zaaguwe kochchaa kawotettaa
edit
Toophphiyaa qottaa kesoy Akisuume kawotettaagaa malatiya hanotan aakkiyoogaa kaalliis. Yohuwan qassi ooratta wogatakka Toophphiyaa zawaa aasettaara gattidi oyqqiis. Giddo wodiyadan Akisuume wode qottaa kesuwan adaare aysuwaa laatati minnidi biidosona. Hagaa maaraan he wode qottaa kesoy gita hanotan qonccidoy giddo wodiya doomettaaninne Zaaguwe kochchaa kawotettaa wode Laalibala woosa keettatuuna.
Giddo wodiyaninne dummatettan 10ntta xeetu layttaappe biidi 12ntta xeetu layttaa gakkanawu de'iya wodetu giddon kumetta Toophphiyan dummatettan Tigire huuhessa xeeran Akisuume aysuwawu gul"a gidida daro woosa keettati zaallaappe merettidosona. Gido shin Tunggappe tohossa ginaara 100 K.M. haahotettan 15ntta xeetu layttan shuchchaappe keexettida daro woosa keettati keexettidosona. Shuchchaappe keexettida keettawu erettida leemiso gidiyay Laalibala ambban de'iya 11 issi shuchchaappe woocettidi keexettida woosa keettata. Hageeti Hashetida Kawotettatu Luxettaa Sayntifikenne Wogaa Eqotaa (HKLSWE) giddon xaafettidaageeta. Ha 11 hinxxaa oosoti sunttan erettida Kawo Laalibala wode merettidaageeta. Arkkiyooloojiyaa pilggiyagaanne Toophphiyaa biittaawaa Deeviida Filipisi giddo wodetu doomettan Gabireelliya-Rufaa'eele woosa keettatinne 600ppe 800 M.Ln. qosettiyo sohodan haggaazidaageeta, shin guyyeppe woosa keettadan laamettoosona giidi xaafiis.
Gonddare qottaa kesuwa
edit