51 . Maputo (pt.m.wikipedia.org) This article is about Maputo city
editMaputo – otikitheriwe elapo ni epooma yootepa wunnuwa ya oMosampiikhi. Ni tho opuro muulupale wa mukumano a musurukhu vamosa ni nakoso a elapo yeela. Emphwanyaneya moono woothiyana wa epahari ya oMaputo, moono wa ohitto wa elapo, wookhuveelana ni mukano a wAfrika do Sul ni ole a elapo ya Esuwatini, ntoko namukhuluwiru wa mukano ole wa ilapo sootthaaru.
Wootthokihiwa eseekulu XVI, yaakhalihiwe opuro wa mukumano ni akunya elapo ya oPortugal, mwaha wa mukhalelo-aya woowattamela epahari ya w”Intiku, ni okhalihiwaka mwaakha wa 1898, eseeti ya anamapuherya. Mpakha mahiku muloko ni mararu a mweeri wa “Março” a mwaakha wa 1976, epooma yeela yiitthaniwa “Lourenço Marque”, woolemeliheriwa namapuherya a elapo ya oPortugal waakhula nsina nenna.
Munisiipiyu a epooma ya oMaputo orina ikhiloomo kwataraato imiya tthaaru, ni atthu 1.088.449 ankhalawu, ntoko mwaarepele a mwaakha wa 2017. Muttetthe-aya “metropolitana”, omphitaanya imunisiipiyu sa oMatola ni itistritu ikina sa “oBoane” ni oMarakweene, wookhalana atthu 3.158.465 ankhalawu.
Epooma yeela, masi onlakani wa oMaxaava, watthokiheriwe niira noolamuleliwa woopowa wa elapo ya oMosampikhi, mahiku yettaka miloko miili ni mathanu a mweeri wa Junyu a mwaakha wa 1975.
Epooma ya oMaputo yookhalana mireerelo khamosa-khamosa suulupale sa ephatto, wiireliwaka othokoserya ehantisi, woohiya paahi ya epooma yeela masi tho ya elapo yotheene.
52 . Malaariya (pt.m.wikipedia.org)
Malaariya – oretta mmosa onranvua ni apwilimwithi oothiyana “anopheles” ni onkolomoleliwa ni axikokho ootepexa oyevasa ni ahinooneya ni maytho a muthinto “plasmodium”. Ithoonyeryo saya ihinreere woonaneya ti ettekuxa, wooceya, orapheya ni owereya muru. Watepeleleya, wookhala ookolomolelaka micile nnakhala okhwa. Ithoonyeryo simpacerya woonaneya okhuma mahiku muloko orowa muloko ni mathanu noomala olunmwa ni pwilimwithi ori ni mwamukokho yoola.
Oranvua wa oretta yoola wookhala omalamalihiwaka variyari wowiikhapeleliwa olonmwa ni pwilimwithi. Ikhettelo ihinreere otthariheliwa okhuma orumeeliwa matthavi aapwilimwithi nnakhala murette onwokottha axikokho, ni ikhettelo ikina soomalamaliha sintthokiherya ntoko omiseriwa muretthe mmaytthokoni vamosa ni wuuva maasi oonyakhuwa anthukumana. Sinniphwanyaneya mittaikho soohiyana iniireliwa wiikhapelela malaariya waale aneetta mikwaha woorowa ilapo ohinreeryaaya otepexa. Mmuttettheni muntepexaaya oretta wa malaariya onnumpereriwa olyiwa murette “sulfadoxina/pirimetamina” mwa axinamwane acikhaanixa ni athiyana oweemelela, noovira myeeri miraru. Kokhanle mwaapomphe onumpereryaxiwa woowanela omalamaliha malaariya, naamwiru sooniheriwaka ikuru siireliwaka otthokiherya emosa.
Okhuma mwaakha wa 2000 mpakha 2015 mwaattelo waatthu anooneleliwa ni malaariya woovukuwa, woophiyeryaka mphimo wa ipurusentu miloko miraru n”ithannapiili.
Malaariya ari muhina ni ohaawa wa muxovo ni khanreere ottikiherya ottuli oraala wa muhakhu. wAfrika, wannanyihereriwa wira oretta yoola, onnikolomolela opeteya wa musurukhu woophiyeryaka itoolari imilyawu ikonto muloko ni piili wa khuta mwaakha, variyari wa miteko sa ekumi, ohaleeliwa mmutekoni ni sinkolomolelaaya wa muteko owaakheliwa aletto.
53 . HIV ni SIDA (atlasdasaude.pt / pt.m.wikipedia.org)
HIV – mwaxiitthu mmosa nave SIDA mukhalelo okhanle ookhumelelaka wamurava mwaxiitthu yoola. Siiso, wookhala oomuravaka HIV woohimphwanya SIDA, ni woonaneyaka atthu anceene anmurava HIV ankhala wampwaheryo wa iyaakha sinceene ohakolomonwe SIDA.
SIDA onkhumelela okathi HIV ontannyeryaawe makacamiho maalupale wiilipiha wa mwiili (mukhalelo wa mwiili) ni eyo ekanyeryo emosa yoowalamela ni ithoonyeryo sinvirikana muretta ni muretta.
Ithoonyeryo sa SIDA sinluluwana ni ikwerere sinranvua ikhanle owooniheryaka ntoko mukhalelo wa mwiili wohiilipiha ni, siiso, woohiwerya waakiherya ikwerere ikina mmwiilini, woovirikana ni eniiraneya ni atthu akumi. Ikwerere iya sookhala ookhalaka muhina elapaha, “pneumoniya” ni ikina, nanleelo tho ni makacamiho “neoplasias” makina, a mweerutthuni, ntoko “kankru”.
Makhuru a moopopiho
HIV onravihaniwa mutthu ni mukina variyari wowakakhana sa mweerutthuni. Sintepexa woonaneya sa ikhalelo sooranvua, variyari wa mooraruwani woohikhapelela nnakhala orumeela iyuuma sinthikila, ntoko kwilya, imuranve mwaxiitthu yoola.
Mukhalelo ohintepa woonaneya oravihana masi okhanle owoonaneyaka ti okumiha ephome mwiirelaka ovaha masi mmuranveene nnakhala okathi woweemelela, ni tho okathi womwaamwiha nipele mwaana.
Mwiikhapelelo
Oreerihela soovara sa atthu iniireliwa ovukulela moopopiho oomurava HIV, isuwelihiwaka sowiira soohikhalela sa moopopiho. Sowiira seiya ekhumelo ovukula mwaalikelo wasimwaaseta mutthu orinaawe, oreerihela muruwelo olooliwa waatthu ankhala ni HIV, owuncererya warumeela akwilya oreerihiwa waale aniihomela sin”hapala, variyari wa muteko woowakakhanya isirinka ni olipiherya olaleya miruku sa mureerelo woowarumeela oratteene amwaakiho.
Mwaxiitthu onranvua onkhulumula mwiili (SIDA) – eretta emosa ya mmwiilini mw”apinaatamu, enkolomoleliwa ni mwaxiitthu onkhulumula mwiili w”apinaatamu (VIH). Muthokoseryo mmosa onnihimya wira HIV okhumelenle mittetthe sa eriyari ni iye sa moono woolopwana a wAfrika, woopaceryoni wa eseekulu XX. AIDS (SIDA) okupaleeliwe, wa mukwaha-aya woopacerya, mwaakha wa 1981 ni Opuro Onwehaweha vamosa ni okhapelela Iretta (CDC), elapo ya wAmerika, ni enkolomolela – HIV, wooneleliwe eriyari ya mwaakha yoowo.
54 . Malamulo a Elapo ya Omosampiikhi – Emakhuwa (www.ethalebooks.com )
Mpaceriho
Ekhotto yaakhumme mwa woopoliwa Elapo ahu, yaakhulelaka otthuna woopowa
wa muxovo ahu okhuma khalayi, atthu ootheene a Omosampiikhi yaahikhala vamosaru yuupuwelelaka woopowa, wiiraana, exariya ni orowa ohoolo, nave yootthuneyaxa eryeene woopola Elapo ni atthu.
Voopolin’waaya Elapo nihiku 25 na Xuunyu mwaakha wa 1975, nloko na Omosampiikhi naahitthikela okhalana ihakhi ni woopowa.
Malamulo a Elapo ya Omosampiikhi nilempwale mwaakha wa 1990 niheemererya okhala Elapo ya ehakhi yoohivirikana makhalelo a atthu, elipiheriwaka ovalaanyiwa ni ovara wookhalihana wa mitthenkeso sinrumeela malamulo ni okhala vamosaru, evaheryaka makhalelo anlikanana mahiku yaala aneetta, ekhaliheryaka vanceene woowi vakhale mmaaleleyo ni mwiiwanano yoole oruuhale okhala mwaathanlo mulaponi mwahu.
Malamulo a elapo ya Omosampiikhi ala, annaakhulela, annunnuwiha ni annittharihexa muttharihelo woomalela wa elapo ya Omosampiikhi, onnooneyihaxa mukhalelo muulupalexa wa okhala Elapo ya ehakhi yoohivirikana makhalelo a atthu, enoonaneya mwa okupaliwa miruku sa atthu ootheene, mukhalelo wa eparitiitu ni tho ottittimiha ni okhapelela ihakhi ni ipewe sa anammuttettheni.
Wiivahererya wa anammuttettheni nilempwaka Nlamulo noohoolela nla, enihimya wiiraana onikhumelela mwa wiisuwelela wa atthu ootheene woowi alipiherye ohivirikana makhalelo aya ni wiiraana wa atthu ootheene.
55 . Kovit-19 (portaldogoverno.gov.mz)
Kovit 19 – eretta emosa enranvua, enkolomoleliwa ni mwaxiitthu wooneleliwe naananoxa, ori koronaviiru musya. Mwaxiitthu ola musya ni eretta-aya, khisasuweliwa mpakha okhumelela epwepwetthe muttetthe a Wuhan, elapo ya oXiina, mweeri wa “Dezembro” a mwaakha wa 2019.
Ithoonyeryo sa Kovit-19
Ithoonyeryo sa kovit-19 okhuma ettekuxa, okhumuwa, okothomola ohinkhuma etthu ni makacamiho oomumula. Aretta akina aakhala owoonaka owereya mphulani, yaamilaka, nnakhala wiipa naalokolokho ni tho ovyaluwa. Ithoonyeryo iya wa ikwaha sinceene khiinitepa masi sinincerereya vakhaani-vakhaani.
Atthu khamosa-khamosa annirava masi khanooniherya ithoonyeryo ni annikhala woohiwereiwa. Mwaalikelo wa atthu anceene (wa khatiri wa ipurusentu miloko mithannamiraru) annivona oretta yoola wohilooliwa wa nroromelo.
Mutthu mmosa wa athannamosa amuranve kovit-19 onnitepeleleya oretta-awe ni onakolomowa okhalana makacamiho oomumula.
Atthu owuuluvala ni ale anwereiwa erooho “murima” nnakhala “diabete”, ta moopopiho waatepelexa oretta yoola yarava. Atthu wotheene ari ni oretta yoola, wa khatiri ipurusentu 3.4 ahookhwa. Atthu ari ni ettekuxa, okothomola ni makacamiho oomumula ahaana ophavelasa olooliwa ni asuweli.
Atthu aakhala woomuravaka kovit-19 variyari waale arina mwaxiitthu a koronaviiru musya. Eretta yeela yookhala ootharavaleleyaka okhuma mutthu ni mutthu, variyari mwa masene anmwareya akhumaka mphulani nnakhala mwaano, okathi mutthu orina kovit-19 onkothomolaawe, waaxamurya, olavula nnakhala wiipa.
OMS, ori Mwiiwanano a Moolimwenkuni wa Ekumi, onoonelela ithokoseryo simphwanyaneya ivariwaka wooluluwana ni ikhalelo kovit-19 onalaaheya-awe ni onoopwaherya osuweliha miyoonelelo isya.
56 . Etuufu (pt.m.wikipedia.org)
Etuufu (Ekoma) – ela ekoma emosa ya ephatto, enompwa ni wiiniwa ota wa elapo ya Omosampiikhi. Eniiniwa ni athiyana nave tho enniphwanyaneya Omaputo, mprovinsiya mwa “oCabo Delgado” ni Wamphula, woohiya tho Okisiryo wa Omuhipiti. Wookhuma Waraapiya, etuufu eniiniwa mmeerani mootthapa ni mootthekula wa ephatto vamosa ni mahiku ahinvariwa muteko ni mwamwiisilamu. Ekoma yeela eniiniwa ni athiyana, yaawo anttikinya eriyari ya erutthu paahi, wootepexawene miyoono saya ahooliwaka ni ekhitto ya malapa anlikana ni micoma, nno yiipakasa masipo.
Ephattuwelo ya etuufu khensuweliwa oratteene, naamwiru Okisiryo wa Omuhipiti ethale emosa esuwelihaka wira ekoma yeela epacerihiwe okathi “profeta Maome” wathamenlyaawe Ometina. Wahaakheliwa ni ale yaamutthara variyari wa masipo ni ikoma amottottopelaka. Siiso, ni waakhuleliwa ni “Maome”, ikoma seiyo sahipwaherya wiiniwa mmeerani mwa etiini. Etuufu ephin”ye Omosampiikhi, waanyihereriwa waya, okhuma mwaakha wa 1932 orowa 1933, wooruhiwa nnanakoso mmosa Okhiluwa, aytthaniwa “Lúçufe”. Nsina na ekoma yeela ninkhumelela atthunaka variyari wa nsina nimosa na elapo ya Waraapiya, ninrumeeliwa nwiinani, nikhanle “ad-duff. Nave ni ekunya, noolumo nenna ti “adufe” nnakhala “adufo” ni noovira okathi kikhala “tufo”. Ekoma yeela khereere ovuwihiwa ni ephatto ya amakhuwa.
57 . Etakhwa enkhoottihiwa ya Omukhupure (pt.scribd.com)
Etakhwa enkhoottihiwa ya Omukhupure – etakhwa emosa emphwanyaneya eprovinsiya ya Wamphula, yootepexa wunnuwa Omosampiikhi ni ya nenli wAfrika. Ennipwaherya otupheliwa naatthu anrumeela wa ikhalelo soohitthokiheya mathala-aya yuuhaka miri ni oxaya inama simphwanyaneya-mu.
Etakhwa yeela, ya mathala oophiyeryaka ikhitaari ikonto imiya piili ni miloko mirar uni opuro woowattana mithinto soovirikana sa miri ni inama, soreerexa mulaponi ni moolimwenkuni, t”ensuwelexiwa okhala opuro woorerexa.
Etistritu ya Omukhupure emphwanyaneya wa khatiri ikhiloomo miloko mithannamiraru ni opooma ya Wamphula, nave Etakhwa yeele yookhalana ntoko miri saya: mooko, mpila, xampiri, mukoreya, nakhuva ni mphivi. Amwaamunana ahireere okhala-mu ti: itthepo, amwatto, inari, ahavara, ancoco, aretthe, ipila ni anawookho.
Afalume elapo ya Omosampiikhi annikhoottiha, siiso, woowi muhakhu yoola anarumeeliwa wa ikhalelo soohittokiheya, ori mukhalelo ohinwerya ohiyereriha woowi alavilavi, wa mwiitiho, aneettetta-mu anaawokasa ananmawaani a mapuro yaale woowi anuuha miri suulupale ni yatumiheryeke ni esisapo yootepa oyeva.
58 . Gimo Mendes (Músico)
Gimo Abduremane Mendes – muratti mmosa oyariwe mahiku miloko miili ninmosa a mweeri wa Agosto a mwaakha wa 1955, opooma ekhani ya Omusiriri, etistritu ya nsina nimosaru nenna, masi waakhala ni onnuwenle Okisiryo wa Omuhipiti. Opacenrye wiipa mwaakha wa 1974 vamosa ni makhuru a mmittettheni sa Okisiryo ya Omuhipiti. Wiipa ni mattaava otheene a mmawaani nave Okisiryo wa Omuhipiti wapacenryaawe woonelela wira, ni masipo, ahikhala ookhalanaka mireerelo ikina sa mukhalelo-awe. Okathi wotheene waasiveliwa ni ikoma sa mmawaani, okhuma: Etuufu, Nikunku ni Musoope, ari masipo ankhuma ilapo sa wAfrika ni Waraapiya, okathi yoowo siipeliwa ni emakhuwa.
Khiwaakhwen”ye wiipa masipo orumeelaka emakhuwa, mwaha wira nttaava nimosa naathanyiwa okathi yoowo, okhala naasuwelexiwa okhala naatthu oohisoma ni oovelavela. Masi atthu anceene yaphavela wira Gimo Mendes opwaherye wiipa ni ekunya. Ni wa mwaha yoola, owo anthanyiwa. Owo khaahiyerenrye. Wannireerela osuweliha wira, Okisiryo wa Omuhipiti atthu anceene khiyareere osiveliwa ni oratta wawe ni anamulipiherya wira opwaherye.
Ti siisa, muratti Gimo Mendes, wamalenlyaawe okhala namatthokiha mmosa-mmosa a nikhuru na ikoma Eyuphuru, mwaakha wa 1981, ni wiivalanya mwaakha a 1992, okathi wathamenlyaawe orowa okhala elapo ya Otinamarka.
59 . Ali Faque (ekekhayiyowani.blogspot.com)
Momade Ali Faque (Ali Faque) – muratti, ohireere osuweliwa, oyariwe etistritu ya wAngoche, eprovinsiya ya Wamphula, elapo ya Omosampiikhi, nikhuli nawe etaatuwa. Muratti ALI FAQUE, mwaneene esipo ni etiixiku “Kinachukuru”, khoreere okompanana ni makacamiho manceene, mwaha wa mukhalelo yoola wa nikhuli nawe, ntoko ekoyi yeele enaaphwanya atthu wotheene ethaatuwa mmittettheni mwa wAfrika. Ni wa mwaha yoola aathanyiwaawe ni akhwaawe nave tho apapawe, akhwiiye ori mwaana ootepexa oyeva, yaaphavela omookottha. Masi amamawe khinvarelela mpakha wunnuwa.
Siiso othaama, etistritu ya wAngoche, ocawelaka epooma ya Wamphula. Owo weettaka ekalaase ya neexexe, ahirowa wiilepiha osoma wiipa masipo, oXikola ya opuro oniixuttihiwa sa ephatto, Wamphula, weywo mwamuxunttaawe omoopa pankwe “kitara” vamosa ni ikaruma ikina.
Ali Faque ootumiha ihopa sowuuma, woophavelasa makhalelo. Vari siiso, mwaakha wa 1988 ahirowa okhalela nikhuru na masipo na Exikola ya Masurtaato Wamphula. Noovira iyaakha, ahikhalela mpantta nikhuru na Rock Jamal, yoowo aytthaniwa “Amplitude”, ni okhuma okathi yoowo muteko-awe wooratta ahipacerya woonihereya oratteene. Mwaakha wa 1995 aheetta mukwaha, wa ekwaha yoopacerya, orowaka opooma wa Omaputo, wiirelaka okela opulukhi inamuna sowiipa ni noopa masipo, nave okhala mmawaani. Onasawu, Ali Faque wahivara muteko ni aratti aalupale ookathi yoowo, ntoko: Zena Bacar, Stewart Sukuma ni Mr Arsen. Wa mureerelo woowixutta wenno, muratti ola ahooniherya esipo-awe mwaakha wa 1996 “kinachukuru”, onmuxukhurelaawe muluku mwaha wooyariwa ni ohiyereriwa wunnuwa.
60 . Gildo (listadenomes.com.br)
Gildo (nsina nimosa “Xiilitu) – nsina nimosa nnaattela okhala noolopwana, ninlakiherya okhala “mureerelo”, ephattuwelo-aya ti “teutónico”.
Mwaana onvahiwa nsina nenna tootepexa osuwela etthu ni owiiroromela. Amiravo anaaxilopwana, wotheene-aya, annipisa vanceene olavula woovirikana anaaxithiyana, masi okhala wira mwaninyu toovanelaneya ni khoreerana waakuviha wuupuwela, woohipisa onoorowa wiixutta olavula, wiipa ni wiilavulela.
Mwanamwane ontthweliwa nsina nenna onkhala muratti. Anakhulu onkhalanaawe ahaana omulipiherya wiiwa masipo, oweha soolempwa muliivuruni, orumeela ilaapixi, ni ikhayeryo ikina, okhuma enamwane-awe.
Mwaalikelo-awe: Yowoolukama