Wp/vmw/Enika

< Wp‎ | vmw
Wp > vmw > Enika

Mutthaka ola onittharela va onilavula mananna enika enirumeeliwaaya ni enilyiwaaya ni amakhuw, muttetthe wa Ohitto wa Omosampiki, otepaxawene eporovinsiya ya Wamphula, eyo eri yootepaxa waatta atthu ovikana iporovinsiya sikina sa Omosampiki.

ENIKA edit

MALYELYIWO NI MARUMEELIWO A ENIKA edit

OKHUMELELA WA ENIKA MULAPONI edit

Por: João Júinor

Enika muhokorokho wootepaxa osuwelia mulaponi mootheene eniruweryiwa ni ilapo soophiyeryaka 130. Eyo ekhumme elapo ya wAsiya mittetthe sa oMalasiya, wIndonesiya ni oFilipiina, weyiwo munitthommwaaya ni muwarakhani a mahiku 600 Kristu Ohinatthi oyariwa. Okathi mwene ni nakhotto muulupale Alexandre ooMasedoniya aaviraawe ni anakhotto awe arowaka wIndia aahiweha minika sinceene ni mmphironi ni khuylawiha okathi woopacerya. Mwene owo ti onikupaleliwa wiira ti opacenrye olya ni okuxa enika oroyihaka mittetthe sikina mahiku yaattamelaka 300 Kristu Ohinatthi oyariwa. Oxina, mahiku yeettaka 200 nuumala oyaria wa Kristu, khisaareere minika, masi anamanloko a mmuttettheni khiyaarumeela voosithaaheya.

Vano, mwaha wa alipa-ooweetta ikwaha, enika eyo yoopiixiwa ilapo sikina ntoko wAmerika ni wAfirika, wenno anakhotto mamwiisilamu yaarwiiyaaya wo omwiira nakoso ni alovolaka ipottha, okhuma mwaakha wa 650. Okathi ene yoowo, mamwiisilamu nakoso anaareerela saana atumihaka inyaka mapuro mwaaliwa minika, oKinee ophareya wAfirika. Nto, mwaakha wa 1402, alipa-ooweetta mphareya, akunya a elapo ya oPortukaale yaahoonelela muhokorokho ola woosivaxa mmukwahani mwaya mwa Afirika, ni khuncererya muruweryo mmakisirwani mwa Kanaariya, weyiwo yaapacenryaaya waala minika sinceene. Yeettaka mukwaha aya siiso, mwaakha wa 1516, mukunya namukuttho Tomas de Perlanga aahikuxa minika soowaatta icikhaani khuhela mukalawani mwawe khuroyiha ekisirwa ya oSantu Ttiminku, olelo oniitthaniwa oRepuupilika ya Dominku ni Hayiti mmpakha ophiya oMosampikhi nno. Vahipinse,enika yaahulaanyiwa. Okhuma mahiku yaale mmpakha olelo va, enika eniruweryiwa esaakho n’nikweere ilapo sinceene.

Mithinto sa enika edit

Enika waatta mithinto saya. Mwa seyiyo, sookhala soosuwelexia ni amakhuwa ntoko: naavukuru, naxapattho, matera, maxaa ni sikina-tho. Naavukuru enika yookhuveyasa ni yoosiva nthaapu. Yaahittokotthe saana khennisiva, enisareya esenya. Naxapattho enika yookhuveyasa masi yuulupale onvikana naavukuru. Ela khennsiva olya yoottokottha ennreera ekithi, yoowaapeyiwa, yoowooxiwa wala yoothiteliwa. Matera enika yuulupale ovikana iye sitthommwale ottuli. Ela ennsiva yoottokottha. Maxaa enika yootepexa ophwaneliwa ni yoosiva yattokottha vale, nnya, enireera yoottokottha paahi.

Marumeeliwo aya edit

Mwa mihokorokho soothene sa mulaponi, enika ti etthu yootepaxa osuweliwa ni olyiwa ni atthu anamwane wala atthu aalupale. Eyo eniphwanyaneya wa khula meesa, wa khula nloko ni wa khula nikhuru: anamwane, atthu atokweene, aretta, akumi, athaaciri, alipa-oothoyiwa, eyo erina ivitamiina soowaatta murutthuni. Enika ennilyiwa ekithi, yoottokottha, yoowooxiwa, yoowaapeyiwa, yoowaarikiwa, yoowuumihiwa vansuwani, enniheliwa mmireereloni sinceene soosiviha, ennipakiwa eviinyu ni itthu sinceene enivareliwaaya. Ntoko sinihimyaawe musomi ni mwiixuttihi oowaapeya, Maria Goretti Starling de Oliveira, enika murette muulupale a ekumi ya mwaana a Adamu. Eyo ennipenuxa okothomola wala elapaha, mwaamukokho, ecile-cile, onyaasa, othowa maasi mwiirutthuni, owereyiwa napwiipwi, miyoso ikhaani, otthumpwa hapa ni iretta sikina.

Mananna Amakhuwa sinaapeyaaya wala sineteeteelaaya enika

Enika, ntoko mireerelo sikina sa mmatta, waatta mananna ooweteeteela. Wa khula muttetthe enivira, enaapeya wala eneteeteela silimalenlyaaya, sinisuwelaaya ni sinaasivelaaya. Mananna anamphula/amakhuwa sinirumeelaaya enika t’ala:


Annipaka mukatthe

Esuukhiri aya eniphiyerya, khuthumaka manteeka aya, khutthupulaka musoro aya wa mmatta, wa meele, waahiso, animutthupula nanntti aya, khumuthumaka haluwa toose aya vakhaani ni enika aya yoottokottha. Nuumala, ahaana otakanxa itthu iye sootheene yootowelaka. Nuumala wootowela anookuxa yiitthela muryaweni enavotta vakhaani-vakhaani, attonyennryeene makhura ni eleeti vakhaani mpakha ovaraana vanireerelaaya. Nuumala, anikuxa mwaalo anathikila vakhaani-vakhaani epakaka iviliki seyiyo sinitthukaaya mmakukhuni mwa minika, enatthonka mmwaapuni, memmo-tho munihelaaya maasi aneexa vayikho. Vayikho vaavo, mwaapu owo onihiiwa onakaphula mmpakha mikharikhari 45. Nuumala, sinakuxiwa mikatthe sinaaneyiwa vansuwani mpakha wuuma. Wuukhiseryani, sinnkhuuriwa siveleeliheriwaka esuumu wala mahewu. Vaavo, mutthu onniliyala okhwa.

 
Refeicoes feitas com base a banana madura/ pratos tipicos de Nampula
Musupu/ecampa/mucokoco edit

Enika enipakiwa musupu/ecampa wala mucokoco ekithi. Vanreerela wiira okhaleke naxapattho oowiithoopya. Ola onnooxiwa ni makutuphe awe mpakha ottokottha. Wala, onooperiwa khwaapeyiwaka ohelinweene maakha vanireerelaaya. Ela enilyiwa ni ehopa ekithi yoowooxiwa walani yoottokosiwa. Waahiso, enireryiwa cincili oowaarikiwa otthupuliwa, oheliwa esuukhuri ni maakha siniphwanelaaya. Osiva ni ovoniha waya kahi ti wa muumu.


Nikhotokoro Enika

ekithi ennipakiwa nikhotokoro. Ennkhala enika yoowiithoopya ennperiwa khuthikiliwaka vakhaani-vakhaani. Vaavo, oniira okhooliweene halokho wala ekhutte. Ethummwaleene ekole ni makhura vakhaani. Khwaapeyiwaka, khuheliwaka maakha ni kukhotoyiwaka mpakha ottokottha. Naapuliwa vale, nnoohiiwa ovola vakhaani nuumala nnalyiwa ni esuumu ya ikhacu. Vaavo, waakuva oneneviha. Akhala mulopwana oohithela, khonuupuwela-tho othelawene khuluwi.


Enika yoowaarikiwa

Amakhuwa a eporovinsiya ya Wamphula annipaka enika yoolyoolyowa erumeelaka mireerelo sa mmatta soovirikna. Enikhala enika naxapattho yoottokottha oratteene. Enooperiwa khuthikiliwa mamantta orakama vakhani-vakhaani khiyaarikiwa ni makhurya. Mmwaapuni eniheliwa esuukhiri, khuheliwaka vayikho enoolowelana. Voottharelana, enitakayihiwa enika ele ni esuukhiri ni khutthikelihiwaka vayikho wiira sivaraane. Nuumala okathi vakhaani, enimwaapuliwa khiyahiiya evolaka. Enilyiwa yoovola. Osiva waaya onivikina itthu sikina sa moolumwenkuni.


Mathaapa a enika

Ntoko sinihimyaawe mulipa oowaapeya Jeny Sulemange, muliivuruni mwawe “Gastronomia de Mocambique”, Enikuxiwa ikhaparawu sikithi khuperiwaka. Khukuxiwaka enika ekithi khuperiwaka ni khuthikileliwaka nipantta nipantta vakhaani-vakhaani. Ohaana okhala limawu, esapula, aalyo vamosa ni makukhu makithi a esapula yoohikhomaala. Enikuxiwa enika khukaphulihiwaka mmpakha ottokottha. Nuumala, khwaapuliwaka ni khuheliwaka mwaapu mukina ni makhura memmo. Nuumala oviha, siniriheliwa ikhaparawu mmpakha ottokottha. Vano, khwiittheliwaka mireerelo sikina. Wuumalelani itthu sootheene sinootakayiwa khootoweliwaka vakhaani. Eniruyiwa exima ya meele wala ya karakata khiyareriwa vantthattoni wala va ttheereni. Osiva waya mutthu onniliyala wiira okhwa wookhaala. Siiso, enika waatta mireerelo saya. khula elapo wala muttetthe wookhalana mwaapelo aya ni malyelo aya.

Ala makhalelo khamosa-khamosa amakhuwa a Wamphula anirumeelaaya enika. Veekeekhayi, aakhala-tho.


[1] Jeny Sulemange Gastronomia de Mocambique 2 ed. Maputo 2013

Maria Goretti Starling de Oliveira professora especialista de culinaria, hotelaria e turismo

  1. Jeny Sulemange Gastronomia de Mocambique 2 ed. Maputo 2013