Ti stalel xkuxlejal mayaetike; nakijik ta ep osilatik, ja' ta skotol balumil sbi sur-sureste yu'un México, ja' ta melel ta jo'ob muk'ta osilaltik ch'akbil lavie sbi Campeche, Chiapas, Quintana Roo, Tabasco, Yucatán; xchi'uk yantik balumil, jech k'uchala ta San Luis, Veracruz xchi'uk bu nakalik li' Huastekoe ja' to mayaetik no'oxtok, ja' Tenek sbi sk'opike. Ja' ta o'loltik yu'un Abya Yala ja' sbalumilal Belice, Guatemala, Honduras, El Salvador xchi'uk Nicaragua ja' nantik 3.000 jabil nakalik xa o li mayaetike.
Ep ta ja'bil nakijik li ta skotol li balumile, ja' xk'opojik ep ta tos jelje sba k'opetik. Ta slekilal yo'ontonik sba jme' jotitke, la skomesik ep vunetik ts'ibtabil yu'un xak' ta ojtikinel stalel poko xkuxlejalike, ja' sts'ibtaojik li Rabinal Achí, Popol Vuh, Chilam Balam ja' sk'elul yu'unik. Ta ts'akal bak'in yulik caxlanetike ja' la chik'ik, la sli'ik, la xchayik, toj ep ja'bil ochik ta vokol li bats'i jnaklejetike, ja' to ta ts'akaltik kom jun teklum sbi' Chan Santa cruz ilajesot ta syuelal Porfiurio Diaz ta 1901, bak'in la spajes te kolo' yu'un sk'anel ak'el ta muk' li bats'i jnaklejetike.
Li' mayaetike ja' svatsanojik ep snaik ta bu sk'oponik kajvaltik, ja' to ta mas vo'nej ta preclásico medio xal arqueologoetike la svatsanik ti Nakbé, El Mirador, San Bartolo, Cival, ja' oy ta stenlejal Mirador, ta xokon Petén Guatemala xchi'uk ta Clásico, ja' la smelts'anik muk'ta teklum sbi Tikal, Quiriguá, Palenque, Copán, Río Azul, Calakmul, Comalcalco,Ceibal, Cancuén, Machaquilá, Dos Pilas, Uaxactún, Altún Ha, Piedras Negras xch'uk yantik.
Li bats'i viniketike ja' ists'unik ixim, cocou, spasik ats'am, smeltsanik suy ton yu'un tunesel, xchi'uk yaxal ton, ja' chonolajik ta yantik balumil, toj ep butik xanavik.