Wp/tzm/Aferdis akruran

< Wp‎ | tzm
Wp > tzm > Aferdis akruran

Aferdis akruran (S tefransist: élément chimique) d tagrumma n ibelkimen (atomes) ttuẓlaynin s yan wuṭṭun imden n ipruṭunen g tuẓemt-nnsen. Uṭṭun-a, nettaru s Z, da as-nettini uṭṭun abelkiman n uferdis akruran. Da ttuswettant, g tilawt, tɣariwin tikruranin n ibelkimen s tuẓka-nnsen talikṭrunant iqqnen ɣer wuṭṭun n ipruṭunen n tuẓemt-nnsen, ayenna yakkan mas d ibelkimen aksulnin g wuṭṭun abelkiman da asen-ttiksilent tɣariwin tikruranin. G unemgal, ẓḍaren ibelkimen n uferdis akruran igan yan ad ilin yan wuṭṭun imzarayen n inuṭrunen g tuẓemt-nnsen, ar asen-nettini g waddad-a iẓutupen.

Ahidrujin, akarbun, aẓut, uksijin, uzzal, anas, aẓref, ureɣ, atg. gan iferdisen ikruranen. Ku yan deg-sen da ittugensas s yat tengalt takrurant: H, C, N, O, Fe, Cu, Ag, Au, atg. S umata, ttyafan ar ass-a 118 n iferdisen ikruranen, seg wuṭṭun abelkiman 1 ar 118. Deg-sen 94 n iferdisen ttusmagin ɣef wakal g wammas agaman, ilin 80 ɣur-sen s tdersi yan uẓutup izgan (lan akk iferdisen-a yan wuṭṭun abelkiman imeẓẓiyen ɣef neɣ igda 82 amer iferdisen 43 d 61).

Ɣyen iferdisen ikruranen ad munen g tizi n imyaggaten ikruranen ssilɣen yat tartalla n wuddisen ikruranen. Aman, sumedya, gan tayafut n tamunt n wuksijin d uhidrujin, ayenna aɣ-yakkan afnuz bu bu tenfalit takrurant H2O — sin ibelkimen n uhidrujin d yan n wuksijin. Iẓḍar uhidrujin d wuksijin, g tfadiwin timehlanin myallanin, ad d-fken uddisen myallanin, amm ubiruksid n uhidrujin neɣ d aman ittsuksijinin lanin tanfalit H2O2 — sin ibelkimen n uhidrujin d sin n wuksijin. G unemgal, ku uddis akruran iɣey ad irey ig iferdisen imyallan. Aman, s umedya, ẓḍaren ad ttuliktrulizan ɣer wuksijin d uhidrujin. Da nettini i tanga tazedgant, yulɣen s ibelkimen n uferdis akruran igan yan,tafekka tafrart. Tameggarut-a ur yallfus ad tery ɣer iferdisen myallanin. Aya a s nsemziriy ger tfekka tafrart d uferdis akruran. S umedya, uksijin iga aferdis akruran, maca urrig nna nessen akkʷ d nna mi nettini g wawal n ku ass uksijin hat tafekka tafrart ayd igaig yisem-nnes unɣid asinuksijin,ar t-nsenfali s O2, bar ad imyilli d wuẓun bu tenfalit O3, igan altu tafekka tafrart; uẓun d usinuksijin gan anawen isnefliḍnanen n uferdis uksijin. Addad alugnan n yan uferdis akruran iga-t waddad n tfekka tafrart mi tga tenfalit (Enthalpie) tanawayt n ussileɣ tanelmaḍt-akkʷ g tfadiwin timagnutin n uzɣal d ussikel, igdan 0 s umsasa.

Ur yallfus ad infel uferdis akruran ɣer yan uferdis-yaḍen s umyagga akruran, amyagga aweẓman ittusemman ammeskel aweẓman day ayd iẓḍaren ad ig isenfel-a. Asenmel-a isenfali-t tikkelt tamezwarut umsekrura afransis Lavoisier g 1789[1],[2].

Da wala ttuskanen iferdisen ikruranen g yat tfelwit, d-ikkan imahilen n umsekrura arusi Dimitri Mundalif, mi ttinin "tafelwit tawalant n iferdisen":

Tafelwit tawalant n iferdisen
1 2   3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18
1 1
H
    2
He
2 3
Li
4
Be
  5
B
6
C
7
N
8
O
9
F
10
Ne
3 11
Na
12
Mg
  13
Al
14
Si
15
P
16
S
17
Cl
18
Ar
4 19
K
20
Ca
  21
Sc
22
Ti
23
V
24
Cr
25
Mn
26
Fe
27
Co
28
Ni
29
Cu
30
Zn
31
Ga
32
Ge
33
As
34
Se
35
Br
36
Kr
5 37
Rb
38
Sr
  39
Y
40
Zr
41
Nb
42
Mo
43
Tc
44
Ru
45
Rh
46
Pd
47
Ag
48
Cd
49
In
50
Sn
51
Sb
52
Te
53
I
54
Xe
6 55
Cs
56
Ba

*
71
Lu
72
Hf
73
Ta
74
W
75
Re
76
Os
77
Ir
78
Pt
79
Au
80
Hg
81
Tl
82
Pb
83
Bi
84
Po
85
At
86
Rn
7 87
Fr
88
Ra

*
*
103
Lr
104
Rf
105
Db
106
Sg
107
Bh
110
Ds
111
Rg
112
Cn
113
Nh
114
Fl
115
Mc
116
Lv
117
Ts
118
Og
   
Ilantuniden
*
57
La
58
Ce
59
Pr
60
Nd
61
Pm
62
Sm
63
Eu
64
Gd
65
Tb
66
Dy
67
Ho
68
Er
69
Tm
70
Yb
 
Actinides
*
*
89
Ac
90
Th
91
Pa
92
U
93
Np
94
Pu
95
Am
96
Cm
97
Bk
98
Cf
99
Es
100
Fm
101
Md
102
No
 

Isenmal edit

Tingalin, tasmaggayt d ussurtey edit

Tifrisin n kraygat aferdis edit

Tisaɣulin d isugam edit

  1. Traité élémentaire de chimie, p.101.
  2. Amsenfizik d umsekrura ayrlandi ⵔⵓⴱⵉⵔ ⴱⵓⵢⵍ, ⵏⵏⴰ ⵡⴰⵍⴰ ⵉⵜⵜⵓⵙⵏⴽⴰⴷⵏ ⵎⴰⵙ ⵉⴳⴰ ⴰⵎⴰⵔⴰ ⵏ ⵜⵎⵉⴹⵔⴰⵏⵜ ⵏ ⵓⴼⵔⴷⵉⵙ ⴰⴽⵔⵓⵔⴰⵏ, pratiquait en fait l'alchimie et recherchait le moyen de procéder à la transmutation des métaux entre eux. C'est davantage dans le domaine de l'atomisme qu'il a été précurseur, avec ses travaux fondateurs sur la physique des gaz et l'énoncé de la loi de Mariotte.