Aferdis akruran (S tefransist: élément chimique) d tagrumma n ibelkimen (atomes) ttuẓlaynin s yan wuṭṭun imden n ipruṭunen g tuẓemt-nnsen. Uṭṭun-a, nettaru s Z, da as-nettini uṭṭun abelkiman n uferdis akruran. Da ttuswettant, g tilawt, tɣariwin tikruranin n ibelkimen s tuẓka-nnsen talikṭrunant iqqnen ɣer wuṭṭun n ipruṭunen n tuẓemt-nnsen, ayenna yakkan mas d ibelkimen aksulnin g wuṭṭun abelkiman da asen-ttiksilent tɣariwin tikruranin. G unemgal, ẓḍaren ibelkimen n uferdis akruran igan yan ad ilin yan wuṭṭun imzarayen n inuṭrunen g tuẓemt-nnsen, ar asen-nettini g waddad-a iẓutupen.
Ahidrujin, akarbun, aẓut, uksijin, uzzal, anas, aẓref, ureɣ, atg. gan iferdisen ikruranen. Ku yan deg-sen da ittugensas s yat tengalt takrurant: H, C, N, O, Fe, Cu, Ag, Au, atg. S umata, ttyafan ar ass-a 118 n iferdisen ikruranen, seg wuṭṭun abelkiman 1 ar 118. Deg-sen 94 n iferdisen ttusmagin ɣef wakal g wammas agaman, ilin 80 ɣur-sen s tdersi yan uẓutup izgan (lan akk iferdisen-a yan wuṭṭun abelkiman imeẓẓiyen ɣef neɣ igda 82 amer iferdisen 43 d 61).
Ɣyen iferdisen ikruranen ad munen g tizi n imyaggaten ikruranen ssilɣen yat tartalla n wuddisen ikruranen. Aman, sumedya, gan tayafut n tamunt n wuksijin d uhidrujin, ayenna aɣ-yakkan afnuz bu bu tenfalit takrurant H2O — sin ibelkimen n uhidrujin d yan n wuksijin. Iẓḍar uhidrujin d wuksijin, g tfadiwin timehlanin myallanin, ad d-fken uddisen myallanin, amm ubiruksid n uhidrujin neɣ d aman ittsuksijinin lanin tanfalit H2O2 — sin ibelkimen n uhidrujin d sin n wuksijin. G unemgal, ku uddis akruran iɣey ad irey ig iferdisen imyallan. Aman, s umedya, ẓḍaren ad ttuliktrulizan ɣer wuksijin d uhidrujin. Da nettini i tanga tazedgant, yulɣen s ibelkimen n uferdis akruran igan yan,tafekka tafrart. Tameggarut-a ur yallfus ad tery ɣer iferdisen myallanin. Aya a s nsemziriy ger tfekka tafrart d uferdis akruran. S umedya, uksijin iga aferdis akruran, maca urrig nna nessen akkʷ d nna mi nettini g wawal n ku ass uksijin hat tafekka tafrart ayd igaig yisem-nnes unɣid asinuksijin,ar t-nsenfali s O2, bar ad imyilli d wuẓun bu tenfalit O3, igan altu tafekka tafrart; uẓun d usinuksijin gan anawen isnefliḍnanen n uferdis uksijin. Addad alugnan n yan uferdis akruran iga-t waddad n tfekka tafrart mi tga tenfalit (Enthalpie) tanawayt n ussileɣ tanelmaḍt-akkʷ g tfadiwin timagnutin n uzɣal d ussikel, igdan 0 s umsasa.
Ur yallfus ad infel uferdis akruran ɣer yan uferdis-yaḍen s umyagga akruran, amyagga aweẓman ittusemman ammeskel aweẓman day ayd iẓḍaren ad ig isenfel-a. Asenmel-a isenfali-t tikkelt tamezwarut umsekrura afransis Lavoisier g 1789[1],[2].
Da wala ttuskanen iferdisen ikruranen g yat tfelwit, d-ikkan imahilen n umsekrura arusi Dimitri Mundalif, mi ttinin "tafelwit tawalant n iferdisen":
→↓ | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | |
1 | 1 H |
2 He | |||||||||||||||||
2 | 3 Li |
4 Be |
5 B |
6 C |
7 N |
8 O |
9 F |
10 Ne | |||||||||||
3 | 11 Na |
12 Mg |
13 Al |
14 Si |
15 P |
16 S |
17 Cl |
18 Ar | |||||||||||
4 | 19 K |
20 Ca |
21 Sc |
22 Ti |
23 V |
24 Cr |
25 Mn |
26 Fe |
27 Co |
28 Ni |
29 Cu |
30 Zn |
31 Ga |
32 Ge |
33 As |
34 Se |
35 Br |
36 Kr | |
5 | 37 Rb |
38 Sr |
39 Y |
40 Zr |
41 Nb |
42 Mo |
43 Tc |
44 Ru |
45 Rh |
46 Pd |
47 Ag |
48 Cd |
49 In |
50 Sn |
51 Sb |
52 Te |
53 I |
54 Xe | |
6 | 55 Cs |
56 Ba |
* |
71 Lu |
72 Hf |
73 Ta |
74 W |
75 Re |
76 Os |
77 Ir |
78 Pt |
79 Au |
80 Hg |
81 Tl |
82 Pb |
83 Bi |
84 Po |
85 At |
86 Rn |
7 | 87 Fr |
88 Ra |
* * |
103 Lr |
104 Rf |
105 Db |
106 Sg |
107 Bh |
110 Ds |
111 Rg |
112 Cn |
113 Nh |
114 Fl |
115 Mc |
116 Lv |
117 Ts |
118 Og | ||
↓ | |||||||||||||||||||
Ilantuniden | * |
57 La |
58 Ce |
59 Pr |
60 Nd |
61 Pm |
62 Sm |
63 Eu |
64 Gd |
65 Tb |
66 Dy |
67 Ho |
68 Er |
69 Tm |
70 Yb |
||||
Actinides | * * |
89 Ac |
90 Th |
91 Pa |
92 U |
93 Np |
94 Pu |
95 Am |
96 Cm |
97 Bk |
98 Cf |
99 Es |
100 Fm |
101 Md |
102 No |
Isenmal edit
Tingalin, tasmaggayt d ussurtey edit
Tifrisin n kraygat aferdis edit
Tisaɣulin d isugam edit
- ↑ Traité élémentaire de chimie, p.101.
- ↑ Amsenfizik d umsekrura ayrlandi ⵔⵓⴱⵉⵔ ⴱⵓⵢⵍ, ⵏⵏⴰ ⵡⴰⵍⴰ ⵉⵜⵜⵓⵙⵏⴽⴰⴷⵏ ⵎⴰⵙ ⵉⴳⴰ ⴰⵎⴰⵔⴰ ⵏ ⵜⵎⵉⴹⵔⴰⵏⵜ ⵏ ⵓⴼⵔⴷⵉⵙ ⴰⴽⵔⵓⵔⴰⵏ, pratiquait en fait l'alchimie et recherchait le moyen de procéder à la transmutation des métaux entre eux. C'est davantage dans le domaine de l'atomisme qu'il a été précurseur, avec ses travaux fondateurs sur la physique des gaz et l'énoncé de la loi de Mariotte.