Vikipediya - (ing. Wikipedia)- İnternetədə ozodə,çı dınyo çand qılə xalqi zıvonədə de viki texnoloqji çəmi bəştəxoşi pesoxtə bə,əçəy pesoxtə odəmon pevılo kardə ensklopediyəy. Çəy pesoxtomoniku jıqoşəy,mılxəs 2001-nə sori navonəni manqonku okoədəyonış rúžbərúž heve bedə. Im ensklopediya rúžbərúž tikəyən ve cər bedə. İnternetədə (Vikipediya) de texnloji çəmi koəkə ənhorə ozodə onlayn ensklopediyəy.
Tarix
Çı lo bino 1999-nə soriku peqətə bedə. Çı lo sərredaktor iyan onəkəs Larri Senqer iyan Bomis nomədə kompaniyada koəkə sərdor bı loyro pulədə Cimmi Uels Viki texnoloji binoədə onlayn ensklopediya tumo kardeyro bə i co raysə oməyn. Çəy nomışon Nupediya (Nu Pediya.com)-şon noşone.
Nupediya virtualə ensiklopediya 2000-nə soriku bə ko dəşey. İnqilisi zıvonədə pesoxtə bə ım ensklopediya bənəy viki sayti zıne nəbi. Əçəy bino alimon iyan sənətkon əyo noə bə nıvıştəyon sərisof kardə be. Nupediyadaə nıvıştəyon noy ko elanqero 2003-nə sori əçəy bastey roədə bə ray oməyn.Nupediya baste ləzədə əyo 24 təmom bə 74 osəğandə nıvıştəyon hestbin. Binoş çı Nupediyaku peqətə bə Vikipediya ojə ensklopediya 2001-nə soriku internetədə bə ko dəşe. Çı Vikipediya Nuperiyaku fərğış əve ki,əyo har xonəxo dəşe zındə çəyo əyo nıvıştəyon sərostə karde zındə.Əve ım ko bə vikipediya ovc iyan zanqin be təkomış doşe. Ensklopediya nom çı inqilisi texnolji “wiki “ sıxaniku mandə.
Fəlsəfəş
.png)
Çı Vikipediya onə xonəxon Cimmi Ueyls iyan Larri Senger sof bə co fəlsəfə beşt dəbasəbin. Əvon dılışonbe sof co çəmisə qardə fəlsəfə ,çı dınyo həmə havərisə şə internet ensklopediya onən. Im ovardemon ovandin bey,kırt qələ vaxtədə Vikipediya çı dınyo 25 sayton dılədə de çokə nomi cər be. 2009-nə sori çı inqilisi zıvonədə beşə Vikipediya internetədə çı dınyo ən ve handə sayton dılədə bə 1-nə vırə beşə.
Tispironış
Vikipediya çı hukməti nıbə onemoni bə çı Vikipediya Fondi nomo soxtə bə Çəsponiə ensiklopediyay.
Vikipediya bənəy Britannika ğəzinə çokə koş əve ki,har xonəxo əyo bə nıvıştəyon ziyodə ya kam karde zıneye.Im ko bə məxloğe ve xoş omedə. Çı ensiklopediya səynə tələb əve ki,iyo nıvıştəyon iyan bə nıvıştəyon kardə ziyodə de neytralə (NPOV — Neutral Point Of View) çəşi diə kardeye. Mılxəs iyo bənəy “ Lankon qırd reçinə şəhəre” əleydə sıxanon nıvışte əbıni.
Nıvıştə məqalon bəmal ome
Çı Vikipediya məqalon çanədə bıvotoş hostonin iyan əvon HTML- i səhifonədə jəqoən yolə zınəy tələb kardəni. Dılədəbəyon soxte, ovaşte iyan şəkion ziyodə karde,şablonon iyan əleydə funksiyon avtomatisə noy bəpeşt məqalon kırt qıləy vaxtədə soxte bedə. Bejo-bejo niki wiki (wihiwihi) çı havayojon zıvonədə bənəy “rə” “çısk” “çəsponi” bəsə dəşə bedə.Kəynə bedəbu bıbu ıştə nıvıştə har qılə məqalə de neytralə çəşi çəy səvoni nişo bıdənən. Im çı viki bə rodoəkəson bəşmə nıvıştəyon doə molyəti lıskəyən çəvon çəşədə bə pe rost bəkay,bəşmə bovə ziyod bəbe. Səvonon de kəno ovaştemoniro “ Səvon” “ Bintoni ovaştemon” “ Votəyon” sərlondə başmardənən. Imrúžna rúžədə jəqoən dastpoçətiəti nıbə beşo bə qılə yolə işkil peqarde be bəzne. Ə işkil çı har ənıvışti xıvadəti həxe. Ehanə şımə ziyodə kardə nıvıştəyin ya şəkjilon peşə çəyon nımolero əçəy xıvandi həzo-həlbət nişo doy lozime,əy nişo bıdənən.
Bo tojə məqolon soxtero dastqətemon: Tojə məqalə nıvıştero “ Məqalə pesoxt” dıqmə səşın.Iştə səçınyə sərlo ə məqalə redaktə kardero bə əleydə səhifə obəvaşteyon. İyo çı məqalə kəfə dəğandedəş “Səhifə ğeyd bıkə” nomədə dıqmə səçınidəş çəyo əy bə Vikipediya ovıştınidəş.Çı Vikipediya həmə imkanonı omute pidəbu,bəvədə bə “ Ədəbiyat” nomədə latə dəşi,əyo çı inqilisi iyan çı urusi zıvonədə bəyəndı mandə nıvıştəyonədə oko doy bəzıneş.
Iştə zınəyon baxş kardeədəy
Çı imformasiya ozodə baxşə karde ko hələ de çı Tim Berners-Lee-ku 1989-nə soriku veb-texnoloji (World Wide Web) tumo kardeədəy çəşəvədəş qətəşbe.Hejo bı koyro iminə sərbəst (browser) soxtə bə veb-səhifə nişo doy,həmən əvoni redaktə karde qirəvə hestbe. Mande peşo çı interneti de tovi bə nav şe,jıqo ohoj karde veb mediyaş navonə fəlsəfəkuş diəroş kardışe. Tim Berners-Linini ıştənış bəştə qiş jıqoş qətışe. Votışe 2005-nə sor əçəy ideya bənıy bə vırə rostniyə sori yodədəş mande. Çoknəy binim həmonə sori ıştə famemoni iyan zınemoni bo baxş karde nocədə bə kəson ,bloqon,vikion iyan de podcaston internetədə bənəy ovəyzi mə miyonışon vardışone. Hejo şımə handə ım nıvıştəy çə ovəyzi vardə hırdə rurıtədəy.
Çı proqrami ehdəku omey
Çı Vikipediya tumo karde iyan əy səbəro noyro bənəy proqraqm –mexanizm bənəy CMS MediaWiki nomədə tispiri oko doə bedə. CMS –i okoədəyonədə çı veb-sayti dılədə texnoloji iyan informasiya dastə bə ico dastqirəti kardero bə ray omemon heste,ımışon çəşəvədəşon qətəşone. ("MediaWiki" sıxan multimedia iyın wiki sıxanonku bə miyon beşən).
Çı MediaWiki proqram Manqus Manke nomədə qılə almana tələbə tumoş kardəşe. Navədə Perili zıvonədə UseModWiki nomədə proqrami oko dodəbinsə,peşo PHP zıvonədə nıvışte bə ray oməyn iyan bəy MediaWiki nomi nodən.
CMS MediaWiki nomədə ozodə proqramon oko doydən çəvonədə interneti məholədə veb-səhifon bə miyon vardən.Bo CMS MediaWiki tispiri proqrami çəşəvədə qətə bə ehdon:
- Veb əncomon : Apache ya əçəy IIS;
- PHP-i 5.0 iyan pentonə tispiron.
- Çı dooəyon səvon (VB) –i server – MySQL 4.0 doəyon bə riyə noy tispiron (VBİS) iyan əçəy pentonə tispiron.
- Postgru SQL 8.1 iyan pentonə tispiron.
De Viki texnoloqiyə tumo kardə bə veb-səhifon riyazi dusturon dəğandeyro bə server LaTeX, Dvips iyan ImageMagick nomədə proqrami dəğandeyən hukməne. Əyən bə çəşəvədə qəte çoke ki,de PHP 4.0 proqrami iqlə Media Wiki 1.6.8 tispirədə proqrami ko karde bedə. De VB nomədə proqrami rohət bə ro şeyro PHP (MySOL) ya PHP Pg Admin (Postgres) nomədə proqramon oko doə bedə.
CMS MediaWiki proqramon bino noy çı veb-səhifon bə ro doye. MediaWiki veb-saytonədə yanbəyan şəkilonən de multimediya faylon ko kardən.Proqramışon bo dıjdə serveron dastə jiçəşi qətə bə. Həddisə-bisot ve okoədon iyan çı dıjdə viki-saytonədə MediaWiki keşı kardemoni dastiqirəti dodə çəyoən bə Squid proksi-serveriku oko dodə.
Ehanə navonə vaxtonədə ım CMS MediaWiki iqlə bo Vikipediya jiçəşi qətə bəbesə,peşo çı tispiriku GNU lisenziya binoədə Wikimedia Foundation Inc. Çı hukməti nıbə onemonon çand qılə ıştə bino kardə loondə okoşon doşone. Wikimedia Foundation Inc. çı hukməti nıbə savdıkorə onemonon nomo 2003-nə sori iyunə manqi 20-də Cimmi Uels nomədə odəmi soxtışe.
Çı onemoni serveron AİŞ,Avropa,Nısoə Koreyadə bərğəror bedən: 300 qılə server Floridadə, 26 qılə server Amsterdamdə, 23 qılə server Nısoə Koreyadə bərğəror bedə.
Im serveron MySQL VBİS –i dastədə bedə,əv ım serveron roysə nodə çəyoən ki,iyo dəğandə bə har qılə nıvıştəy qonı-sıvık kardə əvoni serverədə haştə. Nıvıştəyo Apache HTTP nomədə serverədə oqətə bedən. Çı Apache serveri okoədon parson binoku çı VB-ku rımuz zındə çəyoən de MediaWiki proqrami bə okoədon vığandən.
Iştəni ğeydiyato dənovoniə okoədon parson iyan sənibəton doə parson çı Squid serveron nomo omıştə (emal) kardə bedə.
Çəvon fayəmandəti çı Apache serveronsə 75% fayənine.
MediaWiki bo internet jiçəşi qətə bə əleydə proqramonsə foydənin texniki xətoş nıbə proqrame.Əve xəto həmə araku bekardə nıbə çəyon ım ko jiçəşi onıqətə MediaWiki proqramon bo je məsləhət zınə bedəni. Bı koyro çı Vikipediya serveron de bexətoə tispironro çəvon ehdə omə bə. AİŞ-i Florida nomədə ştatədə bərğəror bə serveron bexətoəti iyan bəçəy koyro Wikimedia Foundation Inc. hukməti nıbə onemoni tərəfo ha sor tosə sa həzo dollar pul co kardə bedə. Timsal,2005-2006-nə soronədə bo aparati dərhəl vardeyro 430 həzo dollar,bo hostinqiro 200 həzo dollar pulışon xarcışon kardə. Onemon ım pulon çı İnterneti okoədon vığandə pulonku beqətedən.
İstinádon