Wp/tly/Avropə

Avropə — sıxani sami zıvonondə Erep(yan İrib), “həşi nıştə tərəf” məna doydə. Finikiyonku bə yunanon davardə ın nom, yunanzıvonədə “Evropa” buə iyən Egey dıyo kobəsondə bino buə ölkon votə buə.

Avropə qitə

Tarixış

Vyanə canq 1683-nə sor.Im canqi nəticədə Avropə Osmanə İmperiə tərəfədə istılə beku ozod be.

Avropə əhəmiyyətış inən vırəş, əhali inən fiziki coğrafiyaku ne, xıvand buə odəmə resurson inən çəy xususiyyətonku bəvə oməydə.Çok hozzo buə insonon ibarət əhali, elm inən texnoloqiədə nişoş doə bəvəşeyon sayədə, iqtisadi tərəfədən inkşofış kardə inən barzə qıle jimon standarton rəsə.Təbii qaynəğon kam buə Avropə, ın ikşofış səros insoni qaynağon vocib xususiyyəton inən mustəmləkətədi sistemi neməton ğarze.Isətnə vaxtədə dınyo ən yolə zu mionə buə AİŞ-i xəlğonən ve yolə nisbətədə Avropəvojonin.Co-co elmi inən texnoloji inkşafon i veyon avropəvojon tərfədə real kardə buə.Avropə keşvəron həm tərəfəd bəyəndı nez be məqsəd noe inən ım roədə xussusi mərhələ real karde Avropə İbemon, Avropə zəmini səpeə zuy inən əhəmiyyəti tikiən ziod kardeyədəy.Avropə Baydəğ,Avropə İbemon tərəfədən istifodə bedə.

Sardə canqi oxoy, detsə 1990-nə sori Avropədə dıyəndi fərğinə siyasi-inən iqtisadi sistemon hestıbin.Çıvondə qıle, ısən jieə buə plurialist demokratik sistem inən ozodə vıjor iqtisadiyyətış tədbiq bıkə Kobəsonə Blok, coqlə isə Kominist ideoloqiyə i partiyə sosilaist sistem be. Əmma sosialist sistemi lider buə SSRİ iqtisadi inən siyasi sistem çı holo eqınie bəpeşt blok eme.Kanə sosialist blok keşvəron, iqtisadi inən siyasi buə Kobəsinə bloki nez buə roədə ciddiə po şedoe binoş noe.Vepartiəninə demokratik sistemədə inən bə ozod vıjorə iqtisadiyyati ovaşte həmonə keşvəron iqtisadiyyəti ciddi təsir karde binoş noe.Uzv inən inteqrasiyə be Avropə İbemoni kardə muraciət mısbət be inən dəvon Aİ arədə ve ciddi inteqrasiyə bino noə be.Həmonə keşvəron qıle yolə poə Kobəsonə Avropə bə canqə ibemon NATO dəşəbuən inən dınyo təhlukəsizəti təmin kardeədə fəal hənək kardeydən.Bıvonən 1990-nə sori sıftədə canqə, iqtisadi inən siyasi qutbon be ıştə əhəmiyyətış qin kardeşe.

Coğrafiəş

Avropə tıkə vıron xəremədə Nortkin bukə, nısoədə Marokko bukə, kobəsonədə Roki bukə, xəşəxuniədə Ural bandon səbuə vırə hesob bedə.Ekvatorə xəttiku xeyli bə xərem binobedə.Lokin xərem qutbi kəfşənon qıle kam poə bəy aide.Antarktidəku co qıle qitəy ki, tropiki kəfşənon aid ni.Kobəsoni tərəfədə Qrinviç merdiani binobedə, ın merdian London meqalepolisi aid buə Qeinviç şəhəri səpeku davarde qorə ım nomışon noə.Bə co qiton nəzər Avropə vırə tarixən xosəvırə buə.Avropə hələ ğədimə devriku nısoku , Nıso-Kobəsonə Asiyə inən dı Xəremə Afrikə əloğəş buə.Kobəsoniku de Xəremə Amerikə inən de co materikon şə dıyoə ron səpe binobuə.Avropə Atlentik okani inə dı Xərem Biə okeani həmarze.Dıyokəno marzonış ve poə-poə buə, dəşenə-beşənə be binobuə.Çəy dıyokənonədə ve buxtə inən kerfəz heste.Imən ovi pandome dı okoriə əloğodər dıyoəti perəse, veyə dıyoə porton bəməl ome səbəb buə.Dıyoku xəyli kənoədə, Temzə ru kəno binobuə London ın səbəbiku vocib port şəhəri peqardə.Dıyokənon ve tikə be i riə səku inən niməsəkuonən bəməl səbəb buə.Qitə kəfşənon 25% səku inən niməsəkuon qətedə.Avropə dılə kəfşənon dıyonki ve diəro binobedə.Kobəsoniku bə dıyo 600 km, xəşəxuniku isə 1600 km təşkil bedə.Avropə keşvəron veyni bə dıyo beşe zıne qorə, dıyo keşvəron hesob bedən.

Xəremiku Avropə marzon Xərem Biə okeəni Norveç, Barens inən Sipiə dıyo ovon şırtedə.Barens inən Sipə dıyo arədə Kolə niməsəku bino bedə.Xəreməd Novaya Zemlya, Frans İosif Bumi inən Svalbard səkuon bə Avropə aidin.Atlantik okeəni inən çəy dıyon çı Avropə kobəsoni inən nıso qıd kardəşe.Xərem, Baltik, Arə dıyo, Siyo inən Azov dıyo marzondə i riə kəş inən buxton bəməl omən.Çıvonədə Biskay, Fin, Botnik, Riqa, Krım ğeyd karde bəbe.Avropə yolə səkuonədə isə Dıjdə Britaniyə, İrlandiyə, İslandiyə, Korsikə, Sicilyə inən Saridinyə nişo doe bəbe.Arə dıyo Avropə dıyokənondə ən dıjdə inən ən nığılə dıyoe.In dıyo hejo tate(13 °C) inən bəçı kənoə kəfşənon təsirış veye.Bımi səbəb isə tənısk inən tanq Cəbəllutariq xırtədə nisbətən sardə okənə cərəyanon dəşe nızne qorəy.Xəremə Atlantikə de qamə cərəyanon təsiri Norveç inən Barens dıyon zımostonədə dəbidənin.Im kəmiəti hejo inkşofi be çokə təsir kardedə.Tikən nısoədə binobuə Sipiə inən Baltik dıyon isə zımostonədə dəbidən.

Vindedəşonki Avropə qitə bəştəməxsıs çokə mevqe buə qıle kəfşəne.Im bəştəməxsusəti əy ekvator inən qutb kəfşənonku, co materikonku , co okeanon qorə tike çokə vırədə vırəbe, dıyokənon marzon çok be izoh bedə.Tarixədə Avropə kəfşənondə insonon ve jimonışon kardə, təsərrufati tərəfədə ve perəsən.Çokə coğrafi vırə, tarixi inkşofi nəticon əm ruj Avrpəş dınyo siyasi, ictimai inən iqtisadi jimonədə vocib rolk be vardəşe rosniəşe.

Geoloqiyəş

Çı Avropə fiziki xəritə

Fiziki xəritədə çe Avropə xəşəxuni inən kobəson tərəfədə buə relyefədə fərğon dı hostonəti zıne bedə.Çımi əsos səbəb kəfşəni co-co poəon aradə buə geoloji inkşof tarixi xusisiyyətonku pedo karde lozime.Bəçı qorə ki, qitə xəşəxuniəd ğədim platformə, kobəsonədə isə curbəcirə sinəd buə qeosinkilinal strukturon inən cıvonə olatformon veyin.İyo ən ğədim inən kəfşəni qorə ən yolə tektonik struktur Xəşəxuniı Avropə platforməye.Platformə ğədimə əsosış Baltik inən Ukrayna kristallik qalxanon sipəron şəkilədə bədim beşedə.Kobəsonə poədə Xəşəxuniə Avropə platformə Atlantik okeaniku detsə Sakit okiani dəroz buə Alp-Himalay geosinklinali inən cıvonə platformon qırd qətə buə.Platformon nisbətən sobit kəfşənonin, əvon hoym inən mionə bılındiətiə bandon bab oməydən.Qeosinklinalon isə zəmini tikən fəalə, hərəkətinə. Qıvrəğə kəfşənonin.Avropə nısoədə Alp bandon bunobedən.

Avropə relyefi bəməlome Çominə devri bəsə omə materikə biəti dıjdə təsirış buə.Həmonə devrədə tojə tektonik hərəkəton təsirədə kəfşəni dim xeyli rosbuə inən iqlımış sard be səbəb buə.Imən ve yolə kəfşənon biə jinton mande səbəb buə.Mıtəxəssison jığo hesob kardən ki, Çominə devrədə Avropə kəfşənondə çoqlə yolə biəti buə.Ən yolə biəti devrədə biə nıso marzon detsə 50° xərem pani omə beşe zınən.Skandinaviyə inən Britaniyə kəfşənondə binobuə bion detsə 6 mlyon km² kəfşənış qətə.Nısoədə, Alp bandonədə isə bandə bion inkşofışon kardə.Çominə devri biəti Avropə relyefədə təeırış ruşin çidə.Çəmə devri relyefədə biə relyefon bəzi rizon(moren tiron inən təpon) vinde bəbe.Xeyli dıjdə inən qədə qolə çolon bəməl omə, dıyokəno marzon dəşe-beşəti vey buə.Relyefi dəqiş be səbəb tektonik hərəkəton ısən vinde beye.Bımi misal okornie qorə Skandivaniyə nısoədə buə kəfşənon qədə-qədə barz be. Baltik dıyo nıso isə eme nişodoe bəznemon.Avropə kəfşənondə xeyli okşiə inon fəoliyyətış buə vulkanon hestin.Fəoliyyətədə buə vulkanon Arə dıyoədə dıyokənonədə, inən Atlantik okeani səkuonədə hestin.Apennin niməsəkəu kobəsonədə Vezuvi, Sicilyə səkuədə Etna vilkani heste.İslandiyə səkuədə Heklə vulkani, tatə honion-qeyzeron peşedən.Avropə nısoə kəfşən fəol buməlarzə zonə aide.İyo ve yolə zu molik buə buməlarzon edən.

Relyefış

Avropə xəşəxuniədə ve yolə kəfşəni ğədimə platformə əsosi səpe binobuə Xəşəxniə Avropə hoymi bə qırd qətedə.In hoymi dımış i riə barzəti inən ovalığondə ibarəte.Xəşəxunə Avropə hoymi kobəsonədə Baltik dıyo nıso dıyokənon dərozo vırəbuə Mionə Avropə hoym vırəbedə.Skandinaviyə niməsəku xəremış inomədə bandon , nısoədə inən xəşəxuni dıyokənonədə isə hoymon hestin. Britaniyə inən İslandiyə səkuonən aid ın kəfşənon Kaledon devri bəməl omə bandon inən hoymondə ibarəte.Avropə mionə poədə mionə bılındi Voqez, Şvarstval, Mionə Massiv, Sudet bandon vırə bedən.Nıso poədə isə merdiani dırozi vırə buə cıvonə bandə sistemon Alp, Karpat, Balkan, Priney, Apennin bandon inən hoymon

Dılə ovon

Ruon

Avropə qitə inkşof kardə ruə şəbəkə malike. Ruon bə reqion nəzər qitə iqlimiku, relyefi xarakteriku, qeoloji qurluşiku ve asliye.Ruon voş, voə, biə, ovonku hard kardə. Hovzon qorə ruon bə se vırə co bedən.Avropə ruon veyni bə Atlantik okeani hevzə aide.Co ruon isə Xərem Biə okeani hevzə inən beaxar Kaspi dıyo aide.

Xəremə Biə okeani rubuən ruon əsosən voə inən voşi ovon hard kardən, dırozi sori ovışon ve bedə.Zımostonədə xeyli biə davastən. əvəsorədə isə peşedən.Ruon veyni kırtin, bo gəmiəti kam bəvəc omoydən.Lokin çəvon ve yolə hidroenerqi potensialışon heste.Xəremə Biə okeani rubuə ruon dılədə yoləti qorə Peçorə inən Xər Dvina ruon qeyd karde bəbe.Xəşəxunə Avropə kəfşənədə eruə ruon beaxərə hevzə bu bə Kaspi dıyo inən Atlantik okeani hevzə aid buə Baltik, Siyo inən Azov dıyon rubedən.Çıvonədə Volqə, Dnepr, Don, Ural, Dauqava(Kobəsonə Dvina) , Neman ruon nişo doe bəbe.Əvon ıştə sə Xəşxuniə Avropə hoymonku bu bılındətionku peqətedən.Relyef kam meyilli be qorə axar zəif inən sokit be, ruon panə vadion bəməl vardedə.Im ruon zımostonə devrədə I çand manq biə davste, əvəsorədə peşe inən tıvostonədə tənısk be xarakterike.Çıvon dılədə Volqa dırozəti qorə Avropə ən yolə rue.Çəy dırozəti 3690 km-e.Kobəsonə Avropə kəfşənədə eruə ruon ıştə binoşon mionə inən barzə bılındə bandonku, bılındətionku peqətedən.Çı səbəbəbiku benə axarədə tike qıvrəğ, jinə axərədə isə qədə qədə rubedə.Okeanədə omə rutubətinə həvon de təsiri voş ve voe qorə ruon bolin inən kəmiəti krde vo çokə imkon heste.Çəvon veyni zımostonədə dəbidən.In kəfşənondə eruə ruon həmmə Atlantik okeani hezə aide.Çəvonədə Dunay. Reyn, Visla, Oder, Elba, Sena ruon ğeyd karde bəbe.Çıvom dılədə Dunay Avropə dımincı ən yolə rue.Çəy dırozi 2850 km-e.Dunay həşt keşvəri kəfşənondə davərdə inən bəçəvon veyni ım ru bə dınyo okeani beşe iqlə ovə roe.Nısiə Avropə kəfşənondə Arə dıyo rubuə ruodə Roma, Po, Taho, Qvadiana nişo doe bəbe.İyo buə ruon veyni kırt. Tipik bandə ruonin, bo qəmiəti bəvəc oməydənin.Lokin dı iqlim şəraiti əloğədər bə kəfşənon ov doe bəvəc oməydən.

Dəryaçəon

Avropədə xeyli dəryaçə heste inən əvon co-bərobər qələvolo buən.Qitə xəremədə dəryaçəon veyin.Əvon biə mənşədən.Skandinaviyə, Finlandiyə inən Kareliadə dıjdə-hırd həzoqılon dəryaçə heste.(Venern. Vettern, Sayma, İnari ).İyo ən yolə dəryaçə Ldoqəye.Veyəov Neva ru əy dı Baltik dıyo, Svir ru isə nezədə Oneqa dəryaçə dəçkonidə.Sipiə dıyo-Baltik xəndəxi ın dəryaçəonku Xəremə Biə okeani. Volkə-Baltik xəndəxi isə Kaspi inən bə Siyo dıyo şe imkon doydə.Nısoədə, Alp bandonədən xeyli hırdə dəryaçəon hestin.(Cenevrə,Boden, Balaton).Xəşəxuniə Avropə hoymi nıso-xəşəxuniədə nemekinə dəryaçə Elton inən Baskunçak dəryaçəon ğeyd karde bəbe.

Avropə kəfşənədə xeyli biə kəfşənon hestin.İslanduyə, Svalbard, Novaya Zemlya səkuonədə, həmən Alp bandon bılındə tıkonədə bion veyin.Bandə bion i vey ruon hard karde rol hənək kardedə.Ljon ım kəfşənondə ve vırə qətedə.Kareliyə, Finlandiyə inən Belarusiyədə ləjon lap veyin.Rusiyə, Ukrayna inən Belarusiyə kəfşənədə buə Polesye ləji panə vırə qətedə. Dılə ovon dıjdə təsərrufat əhmiyyətış heste.Lokin çimiku jığo Avropədə ruon inən dəryaçon, inən co hovzon muhavizə karde problemış iminə dərəcədə buə vəzifəye.

Həvo

Avropə kəfşəni panə istiqamətədə. Yəni xəremiku bə nıso dıjdə məsafədə bino bedə.Çəy nıso poə həşiku tike vey qam sedə, nısoədə bə xərem qami mığdor bə kam bedə.Avropə kəfşənədə həvo bə xəşəxuni tərəf dəqiş bedə.İm hol qitə bə okeani nez be qorə, hokim kulokon inən okean cərəyənon təsiri nəticədə bəməl omən.Xəremə Atlantikə cərəyani bə Avropə dıyokənon vardə nisbətən tatə ovon təsirədə bə həvo tike naməti varde hiss korde bedə.Im hol xususən ıştəni Skandinaviyə, Kolə inən İslandiyə səku həvoədə nuşo doydə.Avropə kəfşən okeaniku omə kobəsonə həvon təsiri jiədə bedə.Im həvon isə İslandiyə jinə inən Azor penə təzyiq sahon təsiri jiədə bəməl omeydə.Zımostonədə Atlantik okeani səpe əsosən nıso-kobəsonə kulokon (Azor antiskiloni) dışdə xeyli voş-voə vardə inən həvo nam kardedə.Tıvostonədə isə xrem-kobəsonə kulokon(İslandiyə skloni) xeyli vovoş inən sərinəti vardedə.Avropə xəremi poə tike vey Afrikə həvon, Nısoə Avropə isə tropik həvon təsiri jiədə bedə.Avropə relyefən həvo bəməl oməyədə iştə təri nuşo doydə.Avropədə okeaniku omə dıyo həvo vey sə zınə bılındə bandon nıbe Atlantik inən Xəremə Biə okeanon həvon təsiri tikən zumand kardedə.Bılındə bandon çe qitə nıso poədəy.Əvon bana itiqomətədə vırəbeqorə okeaniku omə həvon vey se zındənin.Həmoə. hoym mionə inən xəşəxuni poədə qami, rutubəti bə dılə ovaşte i nov dəhliz roli hənk kardeydə.

Tempratur inən Vovoş

Pentono nişodobuə dı amilon təsiri, Avropə kəfşənondə tepratur inən rutubəti baxşbeədə yolə fərğon hedtin.Yanvarə manqədə mionə tempraturi işo doə izotermon bə merdiən tərəf dəqiş bedə inən ım əncəz nıso poədə panə istiqmotədə şedə.Atlantik okeani inən Arəd dıyo dıyokənon +8 °C, +4 °C-ti yanvar izotermi davardə.Skandinaviyə niməsəkuədə dıyo marzədə 0 °C-ti izoterm dılə poən tərəf tikən bəyji eqınidə(-8 °C, -10 °C).Xəşəxuniə Avropə hoymon Ural bandon tərəf kontinentaləti ziyod bedə inən tıkiən bəyjiə tempratur ğeyd sə bedə.İyul izotermon panə istiqmətədeə şedə, iqlə dılə poənədə itkə xəremi-xəşəxuni tərəf şat bedə.Mionə iyul tempratur xəremədə +8 °C, Arə dıyokənondə +24 °C, +28 °C, Kaspi dıyokəno məzonədə +24 °C, Mionə inən Xəşəxuniə Avropədə +16 °C,+20 °C-e.Bandə kəfşənondə izotermon şeədə pesiəti bəməl oməydə.

Atmosfer vovoşon paybaxşbe pidə həvo , pidəsə relyeş şəraiti təsiriku ve bande.Atlantik okeani kənonədə xəşəxuni tərəf şencən vovoşi sori mığdor inənçəy həmonə kəfşənədə paybaxş be xeyli dəqiş bedə.Ən vey vovoş dıyo həvo roy səpe vırəbuə dıyokəno inən bandədimə kəfşənondə eqınidə(1000-2000mm).Lokin bə dılə poəon tərəf şencən okeanədə omə həvo transformasiyə bedən, yəni ıştə rutubəti qin kardedən kontinental bedən.Mionə Avropə hoymon kobəsonə poədə 800-1000mm, mionədə 600mm, çı qitə xəremə poədə 400-500mm, Kaspi dıyokəno məzonədə isə 250mm vovoş eqınedə.Bandonədə vovoşon mığdar 1000mm-ku veye.Vovoşon eqınie mevsiminkuən aslie.Kobəsonədə, Atlantik okeani dıyokənonədə de dıyo həvo təsiri vovoşi vey poə pozədə inən zımostonədə manqonədə eqınidə.Xəşəxuniə Avropədə vovoşi vey poə tıvostonədə, Arə dıyo dıyokənondə isə zımostonədə eqınidə.

Mifoloqiyə

Mifon qıleydə vote qorə Avropə Finike krali Aqenari dı Telepassani kinə nome.Bə kəli şəkil dəşə Zevsi tərəfədə bə İda vitovniə buə.Zevsiku Minos, Sarppedon inən Radamant nomədə se əğılış buə.Nomış qıle niməsəku doəbuə.

Hejo dıjdə karala kəfşən inən impertorəti qofo buə ın niməsəku, sənaye inqlabiku bə co qiton nisbətən tike qıvrəğ har sahədə vey perəsə.

Avropə kişvəron

Almaniyə • Andorrə • Albaniyə • Avstriyə • Ozərboycon • Belçikə • Belarus • Bolqarıston • Bosniyə inən Herseqovinə • Dıjdə Britaniyə • Çexiyə • Danimarkə • Erməniston • Estoniyə • Finlandiyə • Fransə • Qırciston • Xorvatiyə • İrlandiyə • İspaniyə • İsveç • İsveçrə • İtaliya • İslandiyə • Siyobandston • Kipr • Latviyə • Lixtenşteyn • Litvə • Luksemburq • Macarıston • Makedoniyə • Məldovə • Maltə • Monako • Niderland • Norveç • Polşə • Portuqaliyə • Rumıniyə • San-Marino • Serbiyə • Slovakiyə • Sloveniyə • Tırkiyə • Ukraynə • Ursiyət • Vatikan • Yunanıston Çı beynəlxəlği tərəfədə nıznıəbuə, əncəx çı BMT bəzi uzvon tərəfədə zınəbuə keşvəron - Abxaziyə • Nısoə Osetiyə • Kosovə • NKTR