Wp/tly/Asiyə

Asiyə -əsosən xərem niməkurrədə bino buə qitəy. Kanə Dınyo i poə buə Asiyə 44.391.163km2-nə kəfşən dınyodə iminə vırədəy. Asiyə kəfşən Xər.Amerikə, Antarktida inən Avstraliyə ivo peqətə muqaisədə Asiyə inən iminə vırədəy. In qitə Avrəsiyə materiki xərem - xəşəxuni, xəşəxuni, nıso iyən nıso - xəşəxuni poəon qırd kardə. Asiyə kobəson bə xəşəxuni 10.200 km, xəremiku bə nıso 7.000 km məsafədə dıroz bedə. Avropə dı Asiyə şərti marzış Ural bandon xəşəxuni poçonku, Emba ru, Kaspi xərem kənoku, Kuma-Manıç etasiku, Siyo dıyo, Bosfor xırtə, Mərmərə dıyo, Dardanel xırtə, Eqey dıyo iyən Arədə dıyoku ğəbul bıə. Afrikə dı Asiyə yəndıku co kardə Suveyş ğənov, Sıə dıyo, Babəlməndəb xırtə iyən Ədən kəş co kardə.
Asiyə çı Zəmini coyliyə qitəye ki, əy çoqlə okən qırd qətedə.Asiyə kəbəson iyən nıso-kəbəson tonokənon tike vey dəşe-beşeye. Asyiə nıso kənon isə Hind okeani ovon şırtedə. İyo Ərəbiston inən Hindiston niməsəkuon, əvoni co kardə Ərəbiston dıyo iyən Benqal körfəzi bino bedə. Sıə dıyo Asiyə kənoədə binobuə ən tatə dıyoe. Asiyə nıso kənondə səku kame. Şri-Lanka iyo ən yolə səkue. Hind okeani tonokənondə musson cərəyanon yolə təsirışon heste. Atlantik okeani ovon Asiyə nıso-kobəson tık buə Qədə Asiyə niməsəku qırd kardə.In niməsəku kobəson tonokənon vey dəşe-beşeye. Kipr səku Atlantik okeani dəxıl buə çı Asiyə nezədə qırd yolə səkuye. Asiyə i qrup yolə səku iyən niməsəku buə Yaməl, Taymır, Çukot niməsəkuon inən Novosibrsk səkuon Xərem Biə okeanədə vırə bedən. Berinq xırtə, Asiyə Xəremi çı Xər. Amerikəku co kardedə. Xərem Biə okeani dıyon vote bəbe həmmə zımostonədə biə davastən qıle Berinq dıyoku co.

Qitə Asiyə

Etimaloqiyə

Asiyə Assuriyə zıvonədə asu-“xəşəxuni” sıxaniədə peqətə buə.Hışkini təqribən 30% bəy aide.Xəremi niməkurrə coğrafi quşağon qətedə.Xəremiku bə nıso 8200 km, xəşəxuniku bə kobəson 8500 km dıroz bedə.

Relyef

Dınyo ən barzə band buə Everest

Asiyə hışkini ən bılındə qitəy.Zımini kurrə ən barzə bandə silsilə inən dıjdə hoymon çəy kəfşənədəy. Çı Asiyə ən tıkə bandə tık buə dı Evevresti ən nığılə çolə Mardə dıyo aradə bılındiətiə fərğ 9,200 metrisə veye.Qitə əsos ğıədimə Avrasiyə litosfer ovə təşkil kardedə. Həmonə tovə Sibir, Çin-Koreyə, Hindiston, Ərəbiston platformonku ibarəte.Curbəcur qeoloji devrondə bəsəomə bandbəməlomə proseson ım platformon dı dıçkonie qitə kəfşənış xeyli heyvujış kardə.Paleozoy eradə Altay, Sayan, Tyanşan bandədimon, Dıjdə Xinqan bandon bəməl omən.Çı Asiyə Lenə ru xəşəxuniədə vırəbuə bandon Mezozoy qırdəbuə devrədə bəməl omən.Asiyə inən Hind-Avstraliyə tovon dəçıkə kəfşənondə Kaynazoy era sıftədə zumandə banbəməlomə poseson bino buən, nəticədə əjdəhoə Alp-Himalay qurşəği bəməl omə.Ovrə Qədə Asiyə niməsəku, İron yaylə, Qafqaz. Hindiquş, Pamir, Tiyanşan, Kunlun, Himalay bandon, Hindçin niməsəku kobəson. Zond səkuon aide.Asiyə xəşəxuniədə Sakit oken tovə Asiyə tovə xəşəxuni kənonon de zəncivar sıəku qevson inən nığılə səku çolon bəməl vardəşe.Im qurşaği Kamçatkə niməsəku, Kuril,Yapon,Fillipin səkuon aide.Bəy “Sakit okean otəşə həlğə”n votedən.Asiyə ğeyd kardə poənədə Zəmini lu vey fəale, relyefi inkşofi ısən dəvom kardə.Im kəfşənondə rəre vulkan peşedə inən buməlarzə bedə.

Vulkanə rayonondə ve qılə honion-qeyzeronənə rast oməydə.Buməlarzə Asiyə nısoədə seysmik qurşağədə xeyli fəale.1902-nə sorədə Şamaxi şəhərədə buə 9 bal zuədə buməlarzə şəhərış bitov voloş kardə.1911-nə sorədə Alma-Ata. 1948-nə sorədə Aşqabad, 1966-nə sorədə Daşkənd şəhəri buməlarzə nəticədə viron buə, da həzo qıleyon inson mardə.Asiyə seysmik qurşağonədə xeyli fəaliyyətədə inə okışiə vulkanon hestin.Çı qitə fəaliyyətdə buə ən bılındə vulkan Kamçatkə niməsəkuədə buə Klyuçi Sopkəy (4750m).Dıjdə Zond səkuonədə binobuə Krakatau vulkan dı ve dəhşətin peşe məhşure.Abşeron niməsəku inən Qobustandə okışiə inən fəaliyyətdə buə tulə vulkanon hestin.Vukanon inən qamə honion ve muxtəlif məqsədondə istifadə kardedən.Zəbini nığıliədə beşə qamə honi inən ovonədə elektrik enerji sedən, kəon inən qaməxanon qam kardənZəmini dılə qamədə Yaponiyədə, Risiyədə, İndoneziyədə inən co keşvəronədə ve istifodə kardedən.

Asiyə muasir relyefədə bəməloməyon ğədimə biəti rolış veye.Ğədimə bion Taymır niməsəku inən Ural bandon xərem səbuvıronku bə nıso hərəkət kardə hevujə kəfşənon eqətəşe.Bəzi kəfşənondə bion panəti 1,5-2 klimetri rəsedə.Ğədimə bion çıAsiyə relyefi kəskin dəqişış kardə. Xəremədə bion ov be nəticədə curbəcur suxur tikon buə morenon dimədə panə lu bəməlışon vardə.

Asiyə kəfşənon nimədə veyni bandon inən yatlon qətedə.Hoymon bənə bandon bə mənşə qorə yəndıko fərq kardedən.İyo həm cıvon həmən, ğədimə bandon hestin.Cıvonə ğırış buə bandon qitə xəşəxuniədə inən nıso kənoəvıronədə dıqlə əjdəhoə qurşəğ bəməl vardedən.Aalp-Himalay qurşəği Atlantik okeani kənonku detsə Sakit okeani dəvom kardedə.Im qorşəğ Asiyə qırığ-fayli Qafqa, Pamir,Hinquş, Himalay bandon aide. Himalay bandon bənə qovsi Hindiston bandonku xəremeku qətəşe kobəsoniku bə xəşəxuni 2400 km dıroz bedə.Çəy ən bılındə tık Everst bandiye(8848m).Veynə tıkon voə inən de biə edoə buə.Himalay bandi xəremiku 2 mlyon km kəfşəni əhotə kardə dınyo ən bılındə yaylə buə Tibet yaylə bino bedə.Tibet yaylə xəremiku bəzi bandon bılındi 7000 m-i rəsedə, voə inən bion edoə buə Kunlun bandon vırəbedən.Çəy dırozi 2000 km –ku veye.ikiən xəremədə çı Mionə Asiyə bılındə hoymon hryvijə kəfşən əhotə kardedən.Çəvon ən yoli Qobi, Trım inən Cunqar bılındətionin.Ğeyd kardə bılındə hoymon hışkə həvo şəraitədə heyvijə səhra bəməl omə.Təkləməkan inən Qobi səhron bomi misale. Himalay bandin kobəsonədə de Hindiquş bandon, əvon isə dı Pamiri bənd bedən.Pamir bandon həmo, bılındə dimədə 7000m-i ros buə quçuliə tıkon dığğəti cəlb kardedən.Həmoə dim inən tıkon dı bion edoə buə.Siyo dıyo inən Kaspi dıyi arədə 15000 km drozətiədə Qafqaz bandonnən cıvonə qırışığon aide.Bnad bəməlomə proses iyə hələ şedə.Yolə inən Qədə Qafqaz bandon arədə Kur-Araz inən Kolxidə məzon vırə bedən.

Həvoş

Hindistonədə şəhəri səpe mussonə avəon

Asiyə Zəmini ən mırəkkəb həvoə şəraiti molik buə poəye.Çımi səbəb kəfşəni dıjdiəti. Xısosən çəy xəremədə bə nıso inən kibəsonədə bə xəşəxuni ve heyvijə məsafədə dıroz beye.Xərem niməkurrədə ən sardə vırə Asiyədə vırəbedə(Oymyakon, -71C).Zəmini kurrə ən barzə rutubətən Asiyə qitədə Himalay bandon nəso-xəşəxuni bandədimondəy.Asiyə həvi bəməloməyədə coğrafi panəti, kulokon, okean inən dıyon,dimə formə ve rol hənək kardedə.Çı Asiyə nısoə kəfşənon həşiku xəremə kəfşənon nisbətən tike ve hənurti sedən.Tropikə paniətiədə həşiku bə Zəmini dim omə hənurti (həşi radiəsiyə) 80-200kkal/sm², xəremə qutb dairədə 100kkal/sm² -e.Ərəbistan niməsəkuədə Zəmini kurrə ən vey həşi radiəsə molik bu vırəy(220kkal/sm²).Asiyə iqlim kobəsonədə bə xəşəxuni kəskin dəqiş be okeanon, dıyon inən hokim kulokon təsiri davaste bəbe.Asiyə mulayim panion bə Avropə nisbətən kam rutubətine.Çı Asiyə xərem rayonon veynə pon de voə edoəbuə, ımən həşi şuon i poə əks karde inən həvo tempraturi bəyji eğqndedə.

Həvo bəməloməyədə atmosfer qardenonən ve rolış heste.Xəremiku bə Asiyə dəşə Arktikə həvo kutlon heyvujə məsafədə materiki dılə poəon təsir karde.Qinə xəşəxuniədə həvon tıostonədə Sakit okeaniku omə vovovşə dıyo həvo zəmostonədə isə qitə dılə poənədə omə kontinental həvo təsir heste.Kurosio cərəyani tropik paniətiədə çı Asiyə mulayim paniətionədə , xusuiən Sakit okean səkuonədə tatəti inə vovoş oməyədə.Asiyə nıso-xəşəxuni poəon həvoş mussononku ve asliye.Okeanonku bə hışkini qıniə mussonon dıştə xeyli vovoş, zımostoni mussonon isə hışkini vardedən.Mussonə həvo Hindiston inən bə Hinçin niməsəkuon səciyyəvie.Hind okeaniku bə materik omə mussonə həvon lap ve vovoş vardedə.Zımostonədə mussonon materikiku bə dıyo larzedən.Ənəcəx tıvostonədə materiki səpe beyjiə təzyiq bəməl oməyədəd iyo okeanonku ekvatoriəl həvon oməydən.Asiyə okean inən dıyokənonku bə mionə poəon şencən vote bəbe ki, həmə kəfşənondə vovoş kame, həmən tepratur rejimiən dəqiş bedə.

Çı Asiyə ranqbəranq relyef formon həvo bəməl oməyədə misilsız rolış heste.İyo əsosən kobəsoniku bə xəşəxuni dıroz buə bandon Himalay, Kunlun, Tyanşan, Qafqaz, Altay, Sayan bandon sardə Arktikə həvo kutlon bə nıso ovaşte ikon doydənin.Atlantik okeani səpe omə həvo kutlon detsə Ural bandon buə kəfşənon bitov əhatə bıkoən, Asiyə mırəkkəb relyef əy bə Asiyə qləvolo be haştəni.Hind okeaniku bə materik dəşə mussonə həvo Himalay inən co bandon bənə bılındə sədd çəy və sedən.Bəçı qorə bandədimə poəondə sori vovoşi mığdor bəzən 10,000mm-ku vey bedən.Zəimini ən vey vovoş sə məntəğə Çerapunçi məntəğə iyo, Himalay bandon nıso-xəşəxuniədə vırə bedə.Qafqaz bandon kobəsonədə Kolxidə məzədə inən Ozərboyconi Tolışə bandon bandədimədə bandon bənə səddi dıroz be qorə omə vovoşi vəy sedən bəçı qorə iyoən vovoş ve voydə.

Bə əhali təsərrufat fəaliyyəti həvo vey təsirış heste.Asiyə sardə xəremə kəfşənon kəndtəssərufati inkşofi həvo mane be holədə, tropin inən subekvatorial qurşağonədə həvo şəraiti sorədə 1-2 kərə məhsul peqəte imkon doydə.Lokin bəzi kəfşənon vovoş nırəse problemi rast oməydən.Mussonə həvo buə kəfşənon bo ditəsərrufati ve xose.Bəçı qorən həmonə kəfşənon lap ğədimədə qətəbuə.Arə dıyo həvo subtropik bitkion, mulayim həvo, qandım, şiniə çəğənde, anqı, meyvə, mussonə həvoədə isə(həm tropik həmən subekvatoriələdə) şinə leynə, çay, şartuk inən co bitkion yol kardedən.

Dılə ovon

Asiyədə vırəbuə Kaspi dıyo dınyoədə ən dıjdə dəryaçəye

Asiyə çəmə planeti zənqin ovə ehtiyati malik buə kəfşənondə qıleye.Zəmini i riə ru inən dəryaçəon iyo vırə beydən.Lokin Asiyə mırəkkəb relyef inən həvo şəraiti əloğodər, ru inən dəryaçon kəfşənondə qələvolo vırə beydən.Dimə ovon 2/3 poə çı qitə nıso-xəşəxuniə poədə qırdə buə.Mionə inə Ortə Asiyə ovə ehtiyatışon ve kame.Asiyə ruon ço hevzə aide.Çımikuən co qitə kəfşənon 1/3 poəndə veyni beaxarinə hevzə aide.

Ruon

Asiyə ən muhum ruon Yantsızı,Xunaxe, Qanq, Hind, Ob. Lena, Amur, Yenisey, Amudərya, Sırdərya, Barahmaputra, Mekonq, Dəclə inən Fərate.Yantsızı çı Asiyə ən dırozə rue, çəy dırozi 5800 km-sə veye.Mussoni vovoşi vaxtədə peşə ın ru. Kunlun bandon nıso-xəşəxuniədə səkqətedə inən Xəşəxuniə Çini dıyo rubuədə qıle yolə deltə bəməl vardedə.Ru jinə axar bə qəmiəti bəvəc oməydə, çəvədə bə zəmini ovdoyədə hevij istifadə kardedən.Yansızı jinə axar hələ ğədimədə qətə buə.Hozoədə çini əhali 25%-ə veyni Yantsızı ru hevzədəy.Qanq ru çı Asiyə ən veyəovə rue.Əv ovi aximi həcmi qorə Amazon, Konqo inən Paranə ruonku bə dumo mandedə.Qanq ıştə tıki Himalay bandonku peqətedə inən çı Asiyə ən vovoşinə kəfşənondə davardə.Bə Benqəl kəşi rubuə vırədə, dı Brahmaputrə ru ivrədə əjdəhoə deltə bəməl vardedə.Musson voşonku hard karde qorə tıvostonədə peşedə.Qanq ru ovon bandonku xeyli materialon vardedə.Hind ru isə Himalay bandon biondə inən mussoni voşonku hard kardə, hışkə kəfşənədə davardə bə Ərəbistan dıyo rubedə.Xəremə Biə okeani hevzə ən dırozə ru buə Lena(4400 km), ən bolə ovinə ru isə Yeniseye.Lenə Baykal bandonku ıştə tıki peqətedə, Sibir tayqəku davardə bə Laptevlə dıyo rubedə.Əsosən voş inən voə ovonki hard kardə ım ru zımostonədə xəyli dəbidə.Asiyə beaxərə hevzə aid buə ruon kamin.İyo ən vocib ruon Sırdərya, Amudərya, Narin inən Zərəfşane.Əvon bılındə bandonku binokardən, hışkə səhra inən niməsəhronku davardən, əsosən beaxarinə hevzon rubedən.In ruon hışkə, beovinə Ortə inən Mionə Asiyə jimonədə yolə rol hənək kardedən.Əvon beconinə zəmini jimon doydən.Im ruon hesob vahon, dışdə jimonə məntəğon eğandən.Beaxarinə hevzə aid buə ruon əsosən voə inən biəku hard kardən.

Dəryaçəon

Asiyə kəfşənədə bənə ruon dəryaçəonən qələvolon.Qitə xəremi-xəşəxuni tərəfə poədə biə mənşəli dəryaçon vırə bedən.Ğədimə biə həzoney dəraucə çolə bəməölış vardə inən bə kəfşənon şinə ov qırdə buə.Hışk inən qamə rayonondə, həmən beaxarinə vırondə dəryaçon kam ovin inən nemekinin.Balxaş, Labnor, Ubsunur, Urmiya dəryaça jığo dəryaçonədəy.Dınyo ən yolə dəryaçə buə Kaspi dıyo inən Aral dıyo i vaxt dı dınyo okeani əlğəş buə, zəmin ris be bəpeşdə ım dıyon dı Dınyo okeani əlğonış bıriə buə.Bandə kəfşənondə tektonik dəryaçon bəməl omən.Asiyə n yolə tektonik dəryaçə Baykale.Əv həmən dınyo ən nığılə dəryaçəye(1720m).Zəmini kurrə peşomə ovi 20% Baykal dəryaçəyədəy.Tyanşan bandondə vırə buə İsikkul dəryaçən tektonik çolədə vırə buə, şəffof, təmizə ovış heste.Asiyə ən yolə dəryaçondə qılən Ərəbistan niməsəkuə xərem-xəşəxuniədə, okeani səviyyəku 400m bəyji vırəbuə Mardə dıyoe.Çəy mionə nemekəti 260‰-e.

Çı Qitə əholi inən keşvəron

Beynəlqxəlğ Coğrafiya Cəmiyyəti tərəfədə zınəbuə Avropə inən Asiyə aradə marz

Bə Asiyə peykiku təmoşə

Asiyə əhali 4 milyard nəfəri neze.Zəmini kurrə 2/3 poə nez Asiyədə vırəbuə.Dınyo ən vey əhali buə keşvəron Çin inən Hindiston iyoe.Çıvon ivoədə əholi 2,5 mlyardiku veye.Asiyə keşvəron əholi rə-re ziod bedən.Veyə keşvəron əholi har həzo kəsi 20 kəs ziyodəti eqınedə.Asiyədə veyə xəlğon jidən, əvon 600-a nez zıvonədə sıxan kardən.Dınyo ən yolə xəlğondə buə kitayon, hindion, benqalon, yaponon iyo jidən.Asiyə xəlğon 10-sə vey zıvınə xeyzon inən 20-sə vey zıvonı qrupi aide.Əvon dınyoədə mevcıd buə har se irqi təmsil kardedən.Qədə Asiyə niməsəkuədə inən İron yayladə tırkon, farson. Ərəbistan niməsəkuədə ərəbon, Hindiston inən Hindçin niməsəkuonədə hindiyon, birmon, vyetnamon. Benqalon, Xəşəxuniə Çini hoymədə çinon, Mionə Asiyə yaylə inən hoymonədə monqolon, uyğuron, tibetion. Tırkon jidən.Tırk inən farson sio mu, pustonışon sioəti je səciyyəviye.Kitəyon, yaponon,veytnamon barziətişon kamişi nızıme.Əvon tınd sio mu, tanqə çəşon fərğ kardən.

Asiyə əholi nibərobər vırəbuə. Qitə əholi 80%-i nez çəy kəfşəni 20%-ədə qırdə buə.Dınyo ən ve əholi band buə reqion iyoe.Əholi ve band be qıle səbə həm Asiyə çokə coğrafi şəraitış be, zəngin təbii ehtiyotış be, həmə vırə be ğədimətikue.Asiyə subtropik, mulayim inən subekvatorial qurşağondə jimon karde ve çoke.Hələ diəroə zəmonondə Hindiston niməsəkuədə, Xəşəxuniə Çin hoymədə, Qədə Asiyə niməsəkuədə məskənışon eğandə.Hol hozoədə çı Çini Xəşəxuniədə, Qanq ru deltadə, Hindistoni bəzi vıronədə əholi bandiəti 1 km²-i 1000-1500 nəfəri rəsedə.Yaponə səkuon, Kareyə niməsəku veyə poədə, Yava səkuoədə 1 km²-i 300 nəfərsi ve əholi jidə.Qaqaz bandon bandədimədə, dıjdə ruon şamonədə. Mesopotamiyə məzonədə əholi bandiəti ve bəpeye.Asiyə ve vırondə əholi qələvoloe.Çı Qitə sardə xəremə kəfşənondə əholi bandiəti 1 km²-i 10 nəfərisə kam eqınidə.Tayqə , tundrə zonon veyə poəondə 1 km²-i 1 nəfərisə kam əholi jidə.Arktikə səkon veyniədə vote bəbe inson jidəni.