Ğıron (Qurani- Kərim, Qurani- Şərif) (bə ərəbi: القُرآن əl-quran) — Çe İslam dini mığəddəsə iyan ən əsosinə kitobe. Ğıron çı Xıdo (Allahi) hamiyə sıxanonin, de Cəbraili (ə) vositə bə Hz.Məhəmmədi (s) vəhy kardə bıə.
Ğıroni hestışe bəştəxos nomış bıə 114 surə iyan 6236 ayə. Ğıroni ən dırozə surə Bəqərə (Qo) surə (286 ayə), ən kırtə surə Kovsər (Honi) surəy (3 ayə). Ğıroni ən dırozə ayə çe Bəqərə surə 282-nə ayəy.
Ğıroni de co səmaviyə kitobon (Suhuf, Zəbur, Tovrat, İncil) fərqbıdə əsosinə cəhət çəy sıftə ikərədə bə Hz.Məhəmmədi ğəlbi, peşo 23 sorə dırozə vaxtədə çe Xıdo (Allahi) tərəfo de mələk – Cəbrayıli (ə) vositə hissə-hissə nozil beye. Kalikəson voteydən ki, Bəqərə surə oxonə 2 ayə çe Xıdo (Allahi) ıştəniku bə Məhəmməd peyğəmbəri (s) vəhy kardə bıə.
“Ğıron”-“handey”, “ğıraət kardey” mənədəy.. Ğıron deştə ləfzi iyan mənoon bə vəhyi istinod bıkə, 2 kərə de Cəbrayıli (ə) vositə bə oxonə nəbi Hz.Məhəmmədi (s) nozil bıə, de ğiraəti ibodət kardə bıə, bəştəxosə xosyəton bıə de Fatihə (Ojemon) surə bino bıə, de Nas ( Xonəxo) surə səbıə səmaviyə kitobe.
Ğıroni nomon
Ğıroni hestışe çəy ıştən dılədə omə veyə nomon. Sof vey oko doə bıə, məşhurbıə nomış Ğırone. Çandon nomonədə i ğısmi jiyədə nişo doydəmon:
- Əl-Kitab – Ğıronədə 230 kərə oko doə bıə. In nom bo kali səmaviyə kitobonən oko doə beydə.
- Ümmül-Kitab – İnə kitob mənoədə omə in nom bo Lovhu-Məhfuzi iyan Fatihə surəo həm oko doə bıə.
- Əl-Furqan – “Həxi de batili co bıkə” mənədəy. Furqani nom 6 ayədə oko doə beydə.
- Əl-Huda – “Hidayətbıkə” ( “Bə rostə ro biyə”) mənədəy.
- Əz-Zikr – “Zikr” həm “zikr kardey” ( Xido nomon, dıvo-səno sıxanon ehande) həmən “şərəf, şərəfin bey” mənoon doydə.
Ğıroni hestışe həniyan co nomon: Tənzil, Haqq, Ruh, Burhan, Əziz, Şifa, Hikmət, Müheymin, Hablullah, Fasl, Bəyan.
Ayə
Ayə luğətədə “əlomət, ibrət, dəlil, nişon iyan bılındə bino” mənoon doydə. ĞIRONi hər cumlə qıləy həqiqəti nişonə, ibrətbıdə pənd (nəsihət) beyro səşe “ayə”.nom.
Ayəon çandi həxədə fərqinə rəqəmon doə beydən. Nafiyəro 6217, Şeybəro 6214, Kufəvıjonro 6236, Misirıjonro 6219, Mufəssir Zəməxşəriro 6666 ayə heste.
Ayəon tərtibot
Ayəon tərtibot, yəni ĞIRONədə ayəon vırə iyan restə çe Xıdo (Allahi) tərəfo dəvoştə bıə. Bə Məhəmməd peyğəmbəri (s) nozil bıə hər ayə kon surədə kon vırədə noəbey xəbə doə beydəbe. Vəhyə katibonən ımoni bımiro ənıvıştinbən. Ayəon tərtibotədə heç vaxt dəqışəti kardə bıəni.
Sıftə iyan oxoyədə nozil bıə ayəon
Sıftə nozil bıə ayəon Ələq (xunə laxtə) surə 1–5-nə ayəon hesab kardə beydə. Lakin rəvoyəton heste ki, Muddəssir iyan Fatihə surəon ən sıftədə nozil bıəon arədə vırə qəteydə. Mədinədə sıftə nozil bıə surə Bəqərə surəy.
Ən oxoyədə nozil bıə ayəon kon ayə bey barədə çan qılə nəzəron heste. Jiyo zikr kardə bıə ayəon har qıləy ən oxoyədə nozil bıə ayə bey fərz kardeydən: Bəqərə surə 278 ya 281-nə ayə, Nisa (Jenon) surə 176-nə ayə; Tovbə surə 128-129-nə ayə; Nur surə 1-3-nə ayəon, Maidə (sufrə) surə 3- ayə. Çımon dılədə ən vey ehtimol kardə bıə qılə Maidə surə 3-nə ayəy: "Mı ımrúž komil kardıme boşməno şımə din, təmom kardıme bəşməno bıə ıştə nemət, bəqəm kardıme islam boşməno bənə dini.”
Surə
“Surə”- dərəcə, yolə rütbə, şərəf, reçinə bino mənəon doydə. Surə- bənə termini çe ĞIRONİ ən kami 3 ayəku bə məydon omə bə baxşon har qıləyni doəbıə nome.
ĞIRONo heste 114 surə. Hicrətiku bə nav Məkkədə 86 iyan Hicrətiku bəpeşt Mədinədə 28 surə nozil bıə. "Ha insonon" votəynə bino bıə suron Məkkədə, "Ha imon vardəkəson" votəynə bino bıə suron iyan ayəon Mədinədə nozil bıəyonin. ĞIRONİ 114 surəo yali Tovbə surə de "Bismillahir-rəhmanir-rəhim!"-i bino beydəni. Çəy əvəzi Nəml surə 30-nə ayədə Suleymon peyğəmbəri nıvıştə namə de "Bismillahir-rəhmanir-rəhim"-i bino beydə. Əve hejo ın kəlimə (“Bismillahir-rəhmanir-rəhim") ĞIRONədə 114 kərə oko doə bıə
Ğıroni nıvıştə bey
Har ayə yaxud surə nozil be-be, Məhəmməd peyğəmbər (s) vəhy katibon vanq əkəy, bəvon əvoti ki, kon ayəon kon ayəon tono, bə kon surəon nıvışte lozime.
Şiə rəvayətonədə qeyd kardə bıə ki, peyğəmbər (s) fot kardə bəpeşt Hz.Əli (ə) 6 manqi dılədə ĞIRONİ surəon ayəbəayə de şəni-nuzuli iyan de səbəbi-nuzuli bəico nıvıştəşe. Həminə kitob təmom bıə vaxt, ĞIRONİ hafizon vey bey səbəb nişo doə beydə, voteydən, bəy ehtiyoc ni. Həminə kitob imomonku bəiyandı ovoştinə bıə.
Lakin mahrubə vaxtonədə ĞIRONİ hafizon vərrəmə şəhid bey ĞIRONə kitobi bə vəomə nəslon rosniey zəruriyəti bə məydon vardeydə. Bı səbəbo de Xəlifə Uməri (r.a) təklifi çe Zeyd bin Sabiti rəhbərəti jiyo Əli (r.a), Osman (r.a), Ubeyy bin Kaab (r.a), İbn Məsud (r.a), Əbu Dərda (r.a) i. c. səhabonədə ibarət qıləy komissiyə soxtə beydə. Otıməon nəticədə ĞIRON bənə kitobi bə dərhəl vardə beydə. De İbn Məsudi (r.a) təklifi bə ĞIRONİ Mushaf nom doə bıə.In mushaf Xəlifə Əbu Bəkiri (r.a) tono mıhofizə kardə bıə.
Ğıroni elmon
ĞIRONİ rostə şiklədə təfsir kardey zıneyo lozim bıə bə elmon ĞIRONİ elmon voteydən.(məsələn,təcvid, təfsir, təcrid, şəriət, bəlağət, dəlalət, ayətul-ehkam, usulul-fiqh...)
Nozil bey işkilon (Əsbabul-Nuzul)
Bə 1-2 ayə yaən bə qıləy surə omey işkil bıə bə qılə sıvoli yaən hadisə “ əsbabı nuzul “ voteydən. Ayə mənoə hıkmi bə rosti dərəseədə vey yole nuzulon işkili əhəmiyət . Jıqo ki, Səhabon ayəon nuzül bey işkili zıneyro çəy mənoon vey çok dərəseydəbin. Lakin har ayə nuzul beyə işkili iddo kardey əbıni. ayə nuzul bey işkili nəzıneədə əy həməyəvo dərəsey əbıni. Məsələn, Bəqərə surə 158-nə ayə: "(Ha mominon!) Həqiqətən, Səfa iyan Mərvə çe Allahi əlomətonədəy (ibodəti nişononədəy). Xıdo kəy (Kəbə) həcc yaən de umrə roy (de ğaydə) ziyarətbıkə xonəxo ımoni təvaf kardeədə (bəçəy ətrofi qardeədə) hiç qıno nişe. Harkəs (vocibiku əlavə) deştə piyəy qıləy çokə ko bıvindo, Xıdo (Allah) (çəy kardə çokə koyku) rozi bımande (çəy əvəzi bıdəy), (əy) bızıne".
Əgər çı ayə nuzüli işkili nızınəmon, bəvədə oşko bəbe ki, Həcci ziyarətədə Səfo iyan Mərvə arədə Səy təvafi kardey vocib ni.. Əmma bəduristi ın əməl həcc ziyarəti rükne ( vocibə təvafe) əv bə vırə nırosnə nıbo, ziyarət botil bəbe..
Çı ayə nozil bey işkil jıqoy:
Mısılmonon sıftə kərə İslami ğaydadə həcc ziyarəti bəvırə rosneədə Səfo iyan Mərvə har qıləyədə qılə but noə bəbe, mısılmonon Səy təvafi kardeədə çı buton vəyku dəvardəninbin. Əvon çimi rost bey-nıbey zınedənıbin, jıqo şınedəbin ki, çəvon ziyarət botil bəbe.. Həmin ayə nozil bey bəy dəlolət kardışe ki, həmonə vaxti ın ko vinde hiç qılə qıno ni bo mısılmonon.
Nəsix-mənsux
Nəsix- luğətədə “izolə kardey (edoy), ni kardey, dəqış kardey, nəql kardey( peqordıney)”.. mənoon doydə.. Bənə termini bə jinə mənoon omeydə: de qıləy ayə yaən hədisi hıkmi co qılə ayə yaən hədisi hıkmi arao bekardey...Co qılə tərifən doy bəbe: qıləy diniə hıkmi de co diniə dəlili arəo bekardey.
Bə nəsx bıkə dəlili nəsix, hikmış arao bekardə bıə ayə yaən hədisi mənsux voteydən[1]
Qıləy ayədə de nəsixi əlaqəynə jıqo hamiyə beydə : "Əmə (zəmon, məkon iyan şəraiti tələbiro) har qılə ayə (ayə hıkmi) ləğv kardeədə yaən əy yodo bekardeədə, çəysə həniyan çoki yaən bəy oşə qılə bə miyon vardeydəmon. Xıdo (Allah) bə har çiy qadir bey zındənişon?.[2]. Məsələn, "Şərqən (Həşipemə), Qərbən (Həşinıştə) çı Xıdoy : bə kon ton bıqardon (dim bıqəton) Xıdo (Allah) əyoy. Şubhə ni ki, Xıdo (Allah) (deştə mərhəməti) qeşey, (Əv, harçiy) bızıne!" [3] ayə "(Ha çımı Rəsul!) Əmə vindəmon ki, tı ıştə dim bə osmon qətə, əve tıni bəştı rozi bıə ğıbliyə tərəf bəqordınimon.Esət ıştə dimi bıqordon bə Məscidül-hərami tərəf! (Ha mısılmonlon!) Konco bıbon (nomoji vaxti) ıştə dimi bə vırə bıqətən! Kitob doə bəyon çok zıneydən ki, ım çı Rəbbi tərəfo qıləy həx-həqiqəte. Xıdo ( Allah) çəvon əməlonku bexəbə ni" [4] ayə nəsx kardey vindedəmon...
Yaxud, "Ha imon vardəkəson! De Peyğəmbəri (har qılə ko barədə) nunəkıle qəp jeədə qəp nıjənə sıftə (hurmət kardeyro bə biçizon) sədəqə bıdən.In (əməl) boşməno (çı Xıdo (Allahi) tono) həniyan xəye, həniyan poke. Əqər (bo sədəqə doy) qıləy çiyon nıbo (dılon enıxıso)."[5] ayə hıkmi "Məqər şımə (de Peyğəmbəri) nunəkıle qəp jəyku bə nav sədəqə doyku tarsəşon? Madam ki, şımə (ımon) nıkardone (sədəqə nıdone) ijən Xıdo ( Allah )şımə tobə ğəbul hamiyəşe, bəvədə nomoj bıvotən, zıkot bıdən. Bə Xıdo ( Allahi) iyan Bəçəy Peyğəmbəri itaət bıkən. Xıdo (Allah) çiç kardeydəşon-çəyku xəbədoy!"[6] ayə vositə nəsx kardə bıə.
Mehkəm iyan mıtəşəbihə ayəon
Ğırono ayəon i ğısım məno nəzəro oj (oşko), co ğısmon isə vey mənənin beydən, yəni çəvon sərəsey bə co işkilon bastə beydən.
De “həlol, hərom, nomoj, rúžə” əhkomon əlağənin bıə ayəon, məno nəzəro ojə (oşko) ayəonin. Bımon "Mehkəmə ayəon" voteydən. Nunəkıleyəti bıə ayəon isə mıtəşəbihə ayəon hisob beydən.
"(Ha çımı Rəsul!) Bətı ın Kitobi (Ğıroni) nozilbıkə Əve. Çəy (Kitobi) i poə (ĞIRONİ bınə, əsosi təşkilbıkə) mehkəmə (mənoş ruşin, hıkmış oşko), co poəş isə mıtəşəbihə (çətin sərəsəynə, sərostə mənəş zıney nıbə, məğzış oşko nıbə) ayəonin. Dılonədə şatəti (şəkk-şubhə) bıəkəson fitnə-fəsod eğande iyan deştə piyə məno doy məqsədi bə mıtəşəbihə ayəon dılışon bəşe (tabe bəbeyn). Halonki çə ayəon izohi (çəvon həqiqiyə məno) sıvo Allahi (yaxud sıvo Allahiku iyan elmo zumand bıəkəsonku) co kəson zıney əzınin. Elmo zumand bıəkəson isə: " Əmə bəvon imon vardımone, əvon həmməy çəmə Rəbbi dərqoədəy”- voteydən. Imoni əncəx ağılmandə odəmon dərk bəkarden" [7] "In ayəon mehkəm dutə bıə qıləy kitobin". [8]
Həqiqət iyan məcaz
Kəlimon ıştənə mənədə oko doə beydənbu bəy HƏQİQƏT, co mənonədə oko doə beydənbu bəy MƏCAZ voteydən. Qurani-Kərimi kəlimon həm ıştənə mənədə, həmən məcaziyə mənoədə oko doə bıən.
İslami alimon veyni ĞIRONo məcazi hestı-ni ğəbul, kalion bə həşə jəydən. Həşəjəkəson jıqo qıləy əsas vardeydən ki, məcaz – ıştə fiki ifadə kardeyo bə çətinəti eqıneədə sə jə bıə qıləy roy (vositəy) ĞIRON isə çimiku diyəroy.
ĞIRONədə bıə məcaz bə 2 ğısım co beydə: 1. Əqliyə məcaz yaən “məcaz fi-tərkib”; 2. Luğəviyə məcaz yaən “məcaz-fil-mufrəd”.
Bə əqliyə məcazi " Çəvon ticarəti sə nıqəte"[9] cumlə misal nişo doy bəbe. İyo "sə nıqəte" iyan "ticarət" kəlimon məcaziyə mənoədə oko doə bıə . Mənəş ıme: Çəvon hidayət (bə sərostə ro omey) vadoə bıə, zəloləti səçın kardey ( sərostə roədə beşey) bəçəvon ıştəni hiç qılə foydə ədəni. Həmçenin, "kubəkəsi de çəşvindəkəsi, imon vardəkəsi- de çokə əməlon dastko bəkəsi de bevəco koon qətəkəsi eyni (bərobər) qətey əbıni.Çe kam şınedon! ( kamə ağıliyon?)"[10], yaxud "Hiç kubəkəs de çəşbıvindi yaxod zılmot de nuri (ruşnə) eyni (i) bey bəzıne?!"[11][12][13]
Bə luğəviyə məcazi ijən "Əvon ıştə anqışton bəştə quşon eqəteydən”[14] cumlə misal nişo doy bəbe. Əslədə anqışton bə quş eqətey mımkun ni. İyo anqıştə tıkon nəzərədə qətə bıə. Bə mıbaliğə (hiperbola) ro doə bıə, məcaziyə ifadəy.
Mısılmonon Ğıroni həxədə nəzəron
Məkarim Şirazi voteydə:
-Esət həmə dınyo mısılmonon dastədə bıə ĞIRON eyzən bə Peyğəmbəri-Ək¬rəmi nozilbıə ĞIRONe Hətto çəy i kəlimən ziyod ya bə kam kardə bıəni. Təfsir, üsu¬li-fiqh i.c. elmon sahonədə nıvıştə bıə çanə kitobonədə heste bı barədə, de əqli iyan de nəqli dəlilon, vositon sıbut kardə bıə. Həmə mısılmonə alimon – şiə bıbu, yaən sınni – bə iyətiro, bovə kardədən ki, bə ĞIRONi hiççiy əlovə kardə bıəni. Həmçenin har dıqlə tərəfi (sınni-şiə) mıhəqqiqon(təhqiqbıkon, tədqiqbıkon, otırnon) təqribən bı yekdılə fik omən ki, ĞIRONədə hiççiy bə kam kardə bıəni. Har 2 qrup¬o bıə vey kamə odəmon bovə kardeydən ki, ĞIRONo çiy bə kam kardə bıə, jələvonon sıxanonən nominə islamə alimon tərəfo rədd kardə bıən.[15]
Ğıroni təhrif bey iddo bə nav şodə 2 kitob iyan 2 xonəxo bıə: İbni Xətib Mis¬¬ri nıvıştə "Əl-furqan fi təhrifil-Quran" kito¬be ki, 1948-nə sorədə nəşr bıə. Əl-Əzhər Universiteti vaxtədə ın məsələ səpe eqıniyə çə kitobi həmə nusxon qırdə kardəşe-məhv kardəşe, la¬kin çəy 1-2 qılə nusxə bə mıəyyən xonəxon dast eqıniyan. Həmçinin, şiə mıhəddisonədə qıləyni Hacı Nuri nıvıştə «Fəslül-xitab fi təhrifi kitabi Rəbbil-ərbab» ki¬to¬b 1870-nə sori çap kardə bıə, hejo həminə vaxtədə dərhal Nəcəfi-Əşrəfi elmiyyə hov¬¬zə¬ şəxsiyəton tərəfo bə həşə jə bıə, çəy həmə nusxon qırdə kardə bıə məhv kardey barədə fitvo doə bıə, çan qılə kitobon bəy cəvob şiklədə nıvıştə bıə. Bı kitobi cəvob nıvıştə, çəy nəzəron rədd bıkə yolə alimon çandi nomi ğeyd karde bəbe .[16]:
- Mıərrib Tehrani (Şeyx Məhmud ibni Əbil-Qasim) (vəfot: 1313-nə h.q) «Kəşfül-irtiyab fi ədəmi təhrifil-Kitab» nıvıştəşe.
- Əllamə Məhəmməd Hüseyn Şəhristani (vəfot: 1315-nə h.q) «Hifzül-kitabiş-şərif ən şübhətil-qov¬li bit-təhrif» nomədə kitob nıvıştəşe, Hacı Nu¬ri¬ "Fəslül-xitab" kitob rədd kardəşe.
- Nəcəfi-Əşrəfi elmiyyə hövzə mıhəqqiq¬ Əllamə Bəlaği (vəfot: 1352-nə h.q) «Təfsiru alair-Rəhman» kitobədə yolə fəsl bə «Fəslül-xitab» kitobi rəddi həsr bıə.[17]
- Məkarim Şirazi «Ənvarul-üsul» kitobədə ĞIRONi (Qurani-məcidi) təh¬rif nıbey həxədə yolə bəhs okardəşe, «Fəs¬lül-xitab» kitobədə ğeyd bıə bə şubhon cəvob doəşe.
- Hacı Nu¬ri (Əllamə Bəlaği nıvışteydə) bə zəyfə rəvayəton is¬ti¬¬nod kardəşe. Əv ıştən (kitob çapo beşə bəpeşt) peşmon bıə, Nəcəfi-Əşrəf elmiyyə hovzə yolə şəxsiyəton ın ko bəyo oşkoə səhv hisob kardəşone.[18]
“Fəslül-xitab” kitobi nəşr kardə bəpeşt bə mıəllifi ənə hucumon kardə be ki, oxoyədə məcbur be, ıştəni mıdafiyəro qılə risolə (əsər) nıvıştışe. İyo çı Xıdo (Allahi) kitobi təhrif nıbey isbat kardışe, votışe ki, “çımı sıxanonədə ğələtə səkışton bəsə omən”[19] Əllamə Seyyid Hibətuddin Şəhristani voteydə: Samirrao bıə vaxtonədə Mirza Şirazi ə vırə bə şiə¬on elmu- mərifət (maarif) mərənqo oqordıniyəşbe. ,bə kon məclis dəşi, bə Hacı Nuri iyan bəçəy kitobi əleyh fəryod əkəy. Çəy sıxanon kali qılon hələ çımı yodədəy.»[20] Hacı Nuri «Fəslül-xitab» kitobədə ğeyd kardə rə¬vayət¬on 3 raviku qırdə kardəbıə ki, əvon ya əğıdədə nodurust, yaxud duyəvıj, yaən vəziyətış məlum nıbə xonəxonin: Əhməd ibni Mə¬həm¬məd Səy¬ya¬ri əğıdədə xarab, beroə odəmbe. Əli ibni Əh¬məd Kufi duyəvıj, Əbül-Carudən vəziyətış məlum nıbə, yaxud rədd kardəbıə xonəxoy.[21]
Həmçenin Əhli-Sunnə sihahonədə səhih hesob kardə bıə hədisonədə oşko beydə ki, II xəlifə Omər bin Xəttabi ĞIRONədə "rəcm ayə"[22] bey iddo kardəşe. Lakin həminə iddo bə vaxti co qılə əshabə tərəfo təsdığ kardə bıəni, bə ĞIRONi daxıl kardə bıəni.
Kalikəson tərəfo iddo kardə beydə ki, quya jıqo qıləy ayə bıə, əmma çəy hande (tilavət) nəsx bıə:
Abdullah ibn-Abbas voteydə: Umər minbərisə nışte. Mıəzzinon sədo bıriyə bəpeşt bə səpo əşte, bə Allahi şukr-səno karde bədiqə votışe: Bəmı nəsibbıə məqalə voteydəm bəşmə. Zıneydəm, qasbuən maqım nezbıə. Ki əy sərəso, bəsə dəşo iyan ki əy sənirəseədə tarsedəbu, həlol kardənim bə hiç qıləyni duyəvıjətiədə mıni qınokor bəqəte.
Həqiqətən, Xıdo (Allah) Muhəmmədış (s) həx zınə-vığandəşe, Bəy kitob nozil kardəşe. Allah-təala nozil kardəyonədə qıləyni rəcm ayə be. Əmə handəmone əv, sərəsəmon,bəsə dəşəmon. Allahi Rəsuli (s) rəcm kardəşe, əmənən peş Əy rəcm kardəmone.Tarsedəm ki, vaxt bome, insonon bıvoton:”Vallahi,əmə Allahi kitobədə, jıqoədə Allahi nozil kardə fərzə əməli sərəseədə çı rostə royku beşun. Rəcm isə Allahi kitobədə həx zınə bıə ki, kəxıvandə merd yaən jen zino kardeədə (əqər bımiyo dəlil, sıbut hesteybu yaən hamilə- dıconeybu) yaxud çımonədə qıləyni tərəfo etirof bıbo) icro kardə beydə".[23]
Ğıroni təhrif nıbe həxədə dəlilon
ĞIRON ıştən bı həxədə voteydə:
إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّکْرَ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَİnna nəhnu nəzzəlnəl-zikrə və inna ləhu ləhafizun
Həqiqətən, ĞIRON Əmə nozil kardə. Çəy oqətə-hifz kardə beyən Çəmə ehdədəy.[24]
Co ayədə votə beydə:
وَإِنَّهُ لَکِتَابٌ عَزِیزٌ لَا یَأْتِیهِ الْبَاطِلُ مِن بَیْنِ یَدَیْهِ وَلَا مِنْ خَلْفِهِ تَنزِیلٌ مِّنْ حَکِیمٍ حَمِیدٍVə innəhu ləkitabun əzizun la yə`tihil-batilu min beyni yədəyhi və la min xəlfihi tənzilun mən həkimin həmidin
Im, beşubhə, izzətin iyan məğlub kardənıbə qıləy kitobe, botil hiç curə ro peydo kardey əzıni bəy- nə peştono, nə vəyo. Çumçiko Əv hikmətine iyan bə tarifi loyiğ bıə Allahi tərəfo nozil kardə bıə..[25]
Ğıron mısılmonon huzurədə nıvıştə bıə, Çəy ən ğədimə nusxonən de esətnəyon iye...
14 nəfərisə tosə 400 nəfəri ğeyd kardə bıə ĞIRONi katibon (kuttabi vəhy) har qılə ayə nozil beədə dərhal ğeyd əkəyn, əzbər əkəyn əy. Bə devrədə ĞIRONi qiraət ən yolə ibadət hesob kardə beydəbe.[26], Mısılmonon şəvbərúž qiraət iyan tilavət kardəbin əy. ĞIRON çı İslomi Əsosinə Ğanun iyan mısılmonon jimoni ayinbe, bə çəvon jimoni həmə devron nəzarət kardeydəbe.[27] Mısılmonon hisob kardeydən ki, Əql qəti şiklədə bova kardeydə- voteydə ki, jıqo qılə kitobi təhrif karde, bəy çiyi əlavə karde- bə kam karde mımkun bey əzıni. İslomi rəvoyətonədə iyan imomonku- nəğıl bıə hədisonədə ĞIRONi əsalət, təmoməti iyan təh¬rif kardə nıbey həxədə təkidon kardə bıən.
Əli (ə) voteydə:
اَنْزَلَ عَلَیْکُمُ الْکِتَابَ تِبْیانً لِکُلِّ شَیْءٍ وَ عَمَّرَ فَیکُمْ نَبِیَّهُ اَزْمانًا حَتَّی اَکْمَلَ لَهُ وَ لَکُمْ فِیمَا اَنْزَلَ مِنْ کِتَابٍ دِینَهُ الَّذِی رَضِیَ لِنَفْسِهِ
Allah-Taala har çiy bəyon bıkə ĞIRON nozil kardışe iyan bə Peyğəmbəri bənə şımə umməti arədə anə umur doşe ki, de ĞIRONi vositə Iştə dini boşməno komil kardə bıbu.[28] “Nəhcül-bəlağə” xutbon veyniədə ĞIRONiku sıbət okardə bıə , əmma hiç vırədə Çəy təhrif kardey barədə kamişiyan bıbu işarə ni. Bərəks, ĞIRONi komil iyan bitov bey oşko bəyon kardə bıə.[29]
9-nə imom həzrəti Məhəmməd Təqi qıləy hə¬dis¬ədə bəştə duston qıləyni, cəmati çı həxə royku beşey barədə ovardeydə-voteydə:
وَ کَانَ مِنْ نَبْذِهِمُ الْکِتَابَ اَنْ اَقَامُوا حُرُوفَهُ وَ حَرَّفُوا حُدُودَهُ
Cəmati i qrup bə ĞIRONi (Qurani-məcidi) biqonə bıə, çəy kəlimon sərost handeydən, əmma çəy məfhumonv( mənoon) təhrif kardeydən.[30] Bənə bımi co hədison diyə kardeədə jıqo sərəsey beydə ki, bə ĞIRONi sıxanon qıniyə bıəni, yalinə bə məno təhrifon ro doə bıən.
Çiyo qıləy mıhumə məsələ oşko beydə: əqər kali rə¬vo¬yətonədə təhrifiku sıxan okardə bıəbuən, məqsəd çəy məno cəhəto təhrif kardə beye, xonəxo ıştən ray əsasədə təfsir kardə bıə, əmma ibarə iyan kəlimonədə bıə təhrif ni.[31]
Co nəzəro diyə kardeədə Şiə imomonku rəvayəton hestin ki, çı ĞIRONi təhrif kardə nıbey iyan bəçəy daima dastnıqıniyə bey dəlolət kardeydə:
اَعْرِضُوهُمَا عَلَی کِتَابِ اللهِ فَمَا وَافَقَ کِتَابَ اللهِ فَخُذُوهُ وَ مَا خَالَفَ کِتَابَ اللهِ فَرُدُّوهُ
“Çəmə sıxanon, rəvayəton rost bey-nıbey zıneyro, xususən çəvon arədə ziddiyət (təzod) vindeədə, əvoni de ĞIRONi tobəto bıqətən (mıqoyisə bıkən) De ĞIRONi səpeyəndı (bərobər) eqıneydəbu səroste, bəy əməl bıkən. De ĞIRONi mıxolif bıəyon va bıdən ( dast bıkəşən)” [32]
Sunni iyan şiə səvonon vey vıronədə nəğl bıə "Səqəleyn" hədisədə, Məhəmməd peyğəmbəri(s) votəşe:
اِنِّی تَارِکٌ فِیکُمُ الثَّقَلَیْنِ کِتَابَ اللهِ وَ عِتْرَتِی اَهْلَ بَیْتِی مَا اِنْ تَمَسَّکْتُمْ بِهِمَا لَنْ تَضِلُّوا
“Az şımə arədə (boşməno) 2 qılə qonə , ğıymətinə əmonət noydəm- şeydəm: Xıdo (Allahi) Kitob iyan çımı itrət(ğohum-əğrəbo). Əqər bəvon dəviton, çımı bəpeşt hiç vaxt ro dənibəqıjniyon.”[33]
In hədisi əsos peqətə Şiəon jıqo şıneydən ki:
In purməzmunə hədis reçinə şiklədə bəmə rosnedə ki, ĞIRON iyan Əhli-beyt insonon ta tosə Qiyoməti rúži hidayət beyo vey motəbərə pənohqorə vırəy. Əqər ĞIRONədə bə təhrifi ro doə bəbəy, bəvədə bo cəmati çoknə pənohqorə (nığoynə) vırə bey əzıni? Cəmat zəlolətiku çoknə xilos bey (rəxey) əzıni?![34]
Xarici dəvardon
Bımiyan diəkə
Səvon
İstinádon
1. ↑ “Təfsir usulu” s.122
2. ↑ Bəqərə surə, 106
3. ↑ Bəqərə surə 115
4. ↑ Bəqərə surə, 144
5. ↑ Mucadələ surə, 12
6. ↑ Mucadələ surə, 13
7. ↑ Ali-İmran surə, 7
8. ↑ Hud surə, 111
9. ↑ Bəqərə surə, 16
10. ↑ Mumin surə, 58
11. ↑ Rəd surə, 16.
12. ↑ Alimon bı ğənoətən ki, iyo ku de bıvindi= kofir de momini, zılmoti de ruşnə = kufr de imoni məcaziyə mənoədəy
13. ↑ Hud surə 24-nə ayədəən bımi işarə kardə bıə: "In dıqlə tayfa (kafiron de mominon) vəziyət bənə ku de bıvindi, vindəkəsi de məsəkəsi vəziyətiye. Əvoni eyni (bərobər ) qətey bəbe? Məqər ibrət səydənişon?"
14. ↑ Bəqərə surə, 19
15. ↑ Nasir Məkarimi Şirazi-“ 10 mıhum məsələ barədə islami alimon nəzər”- “ĞIRON təhrİf bıəni!” semonə
16. ↑ Nasir Məkarimi Şirazi-“ 10 mıhumə məsələ barədə islami alimon nəzər”-Tərcüməbıkə: Məsum Əlizadə-Naşir: “Fəcre Quran”-Çapə tarix: 2007- 2 qrupo bıə 2 kİtabi semonə
17. ↑ «Alaur-Rəhman», 1-nə cild, səh.25.
18. ↑ «Alaur-Rəhman», 2-nə cild, səh.311
19. ↑ «Əz-zəriə», 16-nə cild, səh.231
20. ↑ «Burhani rovşən», səh.143
21. ↑ De 3 nəfəri vəziyəti oşnə beyo «Ricali Nəca¬şi», «Fehresti Şeyx» iyan bə co risalə kitobon ovardey bəzıneşon.
22. ↑ Nişo doə bıə ayə mətn jıqo ğeyd beydə: “Piyəmerd iyan piyəjen əqər zino bıkon, çəvon dıynənən sənqisər bıkən hıkmən”. Sunən Əbi-Davud
23. ↑ Səhih-Buxari. 8-nə cild , səh 539. «Kitabul-muharibinə min əhli-kufr»; «Rəcm hubla minəz-zina» bab(semonə).
24. ↑ Hicr surə, 9-nə ayə.
25. ↑ Fussilət surə, 41 iyan 42-nə ayəon.
26. ↑ Hawza sayt 15-nə səhifə-sıftənə 3 paraqraf-Qəncinə nomrə 32-فضیلت خواندن قرآن و توسل به آن semonə-Farsca
27. ↑ Hawzah sayt- ĞIRONi əhəmiyyət məqalə-Xədicə Rüstəmi Bəhramizadə-s 12
28. ↑ Nəhcül-bəlağə, 86-xutbə
29. ↑ hawzah Sayt-Nəhcül bəlağədə ĞIRONi əbədiyəti iyan bitovəti parson- məqalə səvon: “Nidayi-sadiq” jurnalı 19-nə numrə -bınıvışt: Fatimə Nəqibi
30. ↑ «Kafi», 8-nə cild, səh.53.
31. ↑ «Kafi», 8-nə cild, səh.53.- de istinadi əsosi.
32. ↑ «Vəsailuş-şiə», 18-nə cild, səh.80
33. ↑ «Biharul-ənvar», 36-nə cild, səh.331
34. ↑ Əlavə məlumat səyo bə «Ənvarul-üsul» kitobi (2-nə cild) ovardey bəzıneşon.