ለትትስኤ ፍገሪት ድራሰት
• እት ደንጎበ ናይ እሊ ምህሮ እሊ፡ ደረሰ እትሊ ለተሌ ንቀጥ ፈህም መአንብታይ እግል ልርከቦ ልትሰአው።
• መትከማካም እግል አንበቶት ግድለ ስለሕ ወበዳሪት ዐዋቱ እት ተእሪክ ግድለ ስለሕ ሸዐብ እርትርየ
• ሸክል ተንዚም ወማርሒት ጀብህት ተሕሪር እርትርየ ምን 1961-1965
• ተጠውር ዐስከርያይ እት ሐረት እርትርየ ወአተላላይ ሐረከ (1961- 1965)
• ናይ ሰልፍ ዐስከርያይ ወዲብሎማስያይ መቅሬሕ ወመፍሁም ሕኩመት ህጸይ ህይሌስሳሴ እብ ግድለ ስለሕ እርትርየ ( ሽፍትነት ዕሩበት፡ መትገምያት )
በዳሪት ዐዋቴ እት ተእሪክ ግድለ ስለሕ እርትርየ
• ደብህት ተሕሪር እርትርየ እብሊ ለዐል ለትህደገ እግቡይ እት ካይሮ ሐቆ ተአሰሰት፡ እት ሶዳን ወአርትርየ ግድለ ስለሕ እግል አንበቶት መትሐራ ’ ክ ተአንበተ።
• እተ መደት ለህ ሓምድ እድሪስ ዐዋቱ፡ ግድለ ስለሕ እግል ለኣንብት ክምኩም ሰበት ዐለ፡ ምስል ገሌ ሰቦዕ ለገብኦ ቴልየቱ ወመናዱቅ ገዲም ከደን እንዴ ፈግረ እት ዮም 1 ሰብተምበር ሰነት 1961 እት ደብር አዳል እበ ወደየ መዕረከት ግድለ ስለሕ ሸዐብ እርትርየ አንበተ። ወእብሊ ሰበብ እሊ ሄለል ሰብተምበር ግድለ ስለሕ አብ ገበይ ረስምየት ለአንበተት እተ አምዕል እንዴዲ ገብአት ትትዐየድ ህሌት።
• ሓምድ እድሪስ ዐዋቱ እት ሰነት 1911 ትወለደ። ምን 1930 ታት ህጹይ ዐስከሪ ጥልያን እንዴ ገብአ አስክ ዘዋል ጥልያን ከድመ። እተ መደት ለህ ዐዋቱ አስክ ሮመ እንዴ ጌሰ ተድሪብ ዐስከሪ ናስእ ወህግየ ጥልያን ማልክ ዐለ። እት መደት ሕክም እንግሊዝ እግል ገበይል በርከ ምን ዘማቱ ህደንደወ ወምነ ምን አቶብየ ልትለኣኮ ለዐለው ሸፈቲት አግል ልካፊሕ ስሎ ' ሕ ሰበት ዐለ፡ ተጃሪብ ዕስክርየት ካፊ ዐለ አግሉ። ሐቆለ At ሰነት 1951 እንግሊዝ ለአወጀተ ዐፎ ዐዱ እንዴዱ ዐቅበለ፡ አስክ ሰነት 1961 እብ ሐርስ ልትናበር ዐለ።
• ዐዋቴ አስክ እለ አስክ እት ወሬሕ ዩንዮ እብ ሕማም አስተሽህዶቱ እግለ ' ናይ ሰልፍ ምሑርበት ሜርሓዮም ዐለ። ዐዋቱ እበ ዐለት እግሉ ስምዐት ሰኔት፡ ዓዒን ኤማን ወምርወት ገቢል ወጅኑዱ ሰበት ዐለ፡ ከበር እስትሽሃዱ አግል ወቅት ረዪም ምስጢር አንዴ አንቱ አግል ልትሰተር ትቀረረ። ላመ አግሉሱ ወርሰው ጅኑድ ሜርሐትመ ናይይቦታቱ ክምሰል ቶም ልትዳገም ዐለ። ፋል ( ሚዝ ) ዐዋቴ እት ድኑድ ልግበእ ወሸዐብ ሰበብ ( ኢንስፓይራሽን ) ናይ ግድለ እት እንቱ እግል መደት ረያም ከድመ። " ዐዋቴ ጥለግ ( ስለሕ ) ለካፊሕ ሕቛብ ቡ። እት አከድን ወበሮርሐት እንዴ ትረአ ሐቱ ኢነት ለልትሸረብ ወልትሰቱ እቡ ስሕር ቡ። ክምሰል አራብ ነጥር .... ተንቪኑ እት ምድር ኢከሬፊ ....." ለልብል አድጋማት ወፋላቱ ህጹይ ሰኒ እሙር ነብረ።
ሸክል ተንዚም ወማርሒት ጅ፳ ተ .. (1961-1965)
• እተ ሰልፋይ ዕቂድ (decade) ናይ ግድለ ስለሕ ጀ . ተ . አ . ለዎሮ ረአሱ ተንዚም እት ሐረት እርትርየ እንዴዱ ገብአት አተላሌት። እተ መደት ለህ ለትንዚም ኤታን ስያሰት ሳብት፡ ሸክል ተንዚም ሳብት ወእሙር ወቅያደት ሳብተት ይዐለት እግሉ። እተ ትወቀለት ደረጀት ናይለ ተንዚም መጅልስ - ለዓል ለልትበህል ርሐ ለሸየመት (self appointed) ህይአት ዐለት። እለ ህይአት እለ ለአግደ መርከዘ እት ካይሮ፡ መስር እት ገብእ፡ አንፋረ ህጹይ፡ እድሪስ መሐመድ ኣድም፡ አድሪስ ዑስማን ገላውድዮስ ወዑስማን ሳሌሕ ሰቤ ዐለው።
• ሰነት 1962 ሓምድ እድሪስ ዐዋቴቲ እብ ሕማም ክምሰል አስተሽህደ፡ AN ተርቲብ ቀደም - ትሌ መሐመድ እድሪስ ሓጅ፡ መሐመድ ዑመር ዐብደለ -( አቡ - ጥያረ ) ወአቡበከር መሐመድ እድሪስ ለሰውረት መርሐው። ሐቶቆ እስትሽሃድ አቡበከር ህይ፥ ለእት ሐረት እርትርየ ለዐለ ዴሽ ጀብህት ተሕሪር እርትርየ እት ከሰለ ለዐለ ጣህር ሳልም እት መርሑ፡ እት ሜዳን ህይ ወኪሉ መሕሙድ ዲናይ ዐለ። እሊ ህጹይ አስክ ‘ መደት መናጥቅ " አተላለ።
• እት 1960 ታት ጀብህት ተሕሪር እርትርየ እግል አእርትርየ እብ ስለሕ ሐረሮት እበ ' ለልብል መባጹሕ ዕሙማይ ወኬን፡ ዋዴሕ ወተፋሲል ለቡ በርናምጅ ሰውርያይ ወአእስትራተጂ ይዐለ እግለ። ሜርሐት ደጀብህት ተሕሪር እርትርየ አፍካሮም አተላላይ ናይለ ናይ 4 ዐታት ለዐለት ስያሰት ፈናታይ ቀበልያት ወዲን ዐለዮቶም፣ ሕርየት ሌጠ ለሳረት + ፡ ተቅዪር ሻምል ለተአመጽእ ሰውረት ( revolutionary ) እት መዕየ እርትርየ እግል አምጽኦት መባጹህ ሰበት ይዐለ እግሎም ( ጸቢብ ወመፈናትያይ መፍሁም እንዴ ትወሰከ እቱ ) ፡ እበ እንክር ለብዕድ እግል ሰውረት ለትመሬሕ ቅያደት ሰውርየት ወጠንየት እግል ልከውኖ ኢቀድረው። እሊ ህይ እት ሜርሐት ጀብህት ተሕሪር እርትርየ ልተ ’ ብዕዉ ለዐለው ናይ ፈናታይ ወካፋል ስያሳት ዋዴሕ እት እንቱ ዘህረ።
• እት ሰውረት፡ ምህመት ወአትሐዘዮት ወተረት ናይ ውሕደት ወሕርየት ዋቄዕ ለበድል በርናምጅ ስያሰት፡ አስትራተጂ አሳስያይ ጠለብ ቱ። ይህለዮት ናይ እሊ መጃል እሊ ህዬ፡ እግል ሰውረት እርትርየ አክል - አዪ ዐውል ክምሰል ከለ ' ፈየ እተ ' ተሌ ደርስ እግል ንህደጉ ቱ።
• ምን ሰነት 1961 አስክ ሰነት 1965 ፡ መትነዛም ጀ.ተ.እ. እት ክለ እርትርየ አስክ እተ መደይን ለዐበጺመ ባጹሕ ዐለ። እሎም እብ ስቱር ንዙማም ለዐለው ምዋጥኒን ምን ተንዚም ሐረከ እንዴ ትበገሰው እት መጃሜዕ ( ውሕዳት ) እንዴ ትካፈለው ነሽጦ ዐለው። አግደ ወቀይ ናይ እሊ ውሕዳት ገቢል እሊ ህዪይ፡ አከቦት ሐብሬ፡ ነዘሞት አንፋር ሐደይስ ወአትፋገሮት ማል እግል ሰውረት ዐለ። እት ግዋሬ ድወል ( ሶዳን፡ ስዑዲ ዐረብ ....) እሊታት ለመስል ናይ ጀተአ . ውሕዳት ብዞሕ ልትነዘም እት ህለ፡ አግደ ወቀዩ ህጹ አከቦት ማል ወሰደይት እግል ሰውረቱ ዐለ።
ተጠውር ዐስከርየት እት ሐረት እርትርየ ( ሜዳን )
• ግድለ ስለሕ ሸዐብ እርትርየ እት ክለ እርትርየ እግል ትትደሌ ’ ወቅት ብዞሕ ኢነስአት። ሸዐብ እርትርየ VR ተእዪዱ አግል ሰውረቱ አብለ ትፈናተ አግቡይ ሸርሐዩ። ምዋጥኒን ብዝሓም ህይ ምስል ሰውረቶም እግል ልትራከቦ አንበተው።
• እት ወሬሕ ማርስ ሰነት 1952 ሴዕ (9) ምን አንፋር ዴሽ ሶዳን ለዐለው እርትርዪን ዐሳክር እት ግድለ ስለሕ እርትርየ ተሓበረው። ብዝሓም ምነ እት ሶዳን ዐስከር ወሸቃለ ለዐለው ምዋጥኒን ህይ ዐረ፡ ' ዎም። እት ረአስ እሊ፥ ዐረ ' ዮት ናይ ፖሊስ ሶዳን ለዐለው እርትርዪን ክምሰል ትወሰከ እቱ ናይ ሰልፍ ክሬ ’ ማይ ግዶዕ ለዐለው ጸር ሓምድ እድሪስ ዐዋቴ ህይ በርከተው።
• ሰዐለት ግድዐት አዳም ወጽዋር ቅብላት አባይ እንዴ አስበተት ወአስመደት ለተአትሓርብ ይዐለት። ሰበት Ade ለናይ ሰልፍ ምቈርበት እንዴ ዘበጥከ ናይ አንስሐቦት (hit and run) ለትብል ክጠት ዐስከርየት ናይ ዐሳባት (Guerrilla Warfare) ስያሰት ልተ ' ብዖ ዐለው። ዐመልያቶም ህይ፡ እት መጃሜዕ ነአይሽ እንዴ ትካፈለው ወድዉ ዐለው። መብዝሑ ህፊዜዪ እግለ እት ጋሽ ወበርከ ለዐለ በኑ ለክሩም መራክዝ እስትዕማር ( መራክዝ ፖሊስ መካዝን፡ ..) እሉ ህድፍ ወዴ ዐለ። እብሊ በሰር እሊ፡ ሰውረት እርትርየ ምስል ክል - ግድዐተ ወመሕገዘ ናይለ መደትለ ሰልፍ ዐውቱታት ብዞሕ እት ትሰጅል፡ ስለሕ ብዞሕ እንዴ ሰልበት “ አባይ እብ ጽዋሩ ” ለትብል ስቅራት ሰውረት እርትርየ ምን ቀዳመ ለቀንጸት እበ ዐለት።
ገሌ ምነ እት ስሳታት ለገብአ ዐመልያት እሙር ህይ፡
1. ዐመልየት አቅርደት፡ - ( ዮም 12 ዩልዮ ሰነት 1962) አቅርደት እተ ቀበተ ምስሌኔ ናይ ህጸይ ህይሌስላሴ እት እርትርየ ለዐለ ጀነራል ተስፋይ አበቤ ወርኢስ ሕኩመት እርትርየ ቤተወደድ አስፈህ ወልዴሚካኤል መርሕዉ ለዐለው ወብዝሓም ሰብ - ሰልጠት ውቂላም ለዐለው እቱ እጅትመዕ ዐቢ ለገብአ ህጅም ቀነብ / ል፡ ከታ ' ብ ቃኑን ወዐዳለት ሕኩመት እርትርየ ለዐለ መሐመድ ዑመር ሐሰኖ ለልትረከብ እቶም አርበዕ ምን ሰብ - ሰልጠት ትቀተለው። 31 ብዕዳም ህይ ተሓከረው እተ።
2. ሐርብ ዐንሰበ ( ዩናይር 1963)-- ዐስርር .- ዎሮት መንዱቅ ለትሰለበው እቱ ከቢን
3. ሐርብ ጀንገሬን (8 ማርስ 1963)- ዕስረ ወሰለስ ምን ስለሕ ከፊፍ ወክልኦት ብራሬን ለትሰለበ እተ መዕረከት
4. ዐመልየት ህይኮተ (28 ዩልዮ 1963)- ጅኑድ በርጌስ ሸዐብ እንዴ ትመሰለው፡ እት እተቡስ ህይኮተ አተው። አክል - ሕድ ሰር - አምዕል ህይ መርከዝ ፖሊስ ህይኮተ እንዴ ህጅመው ዝያድ ዕስረ መንዱቅ ለሰልበው እተ ዐመልየት ይስርት።
5. ሐርብ ተገር ' በ ( ወሬሕ ማርስ ሰነት 1964)-- እለ ጌረ እለ ' ሰልፈይት ድድ ጦር - ሰራዊት ለገብአት እብ ግብአተ ምህመት ስያሰት ዐባይ ዐለት አግለ። እተ መደት ለህ፡ እት ሐረክት እርትርየ ምነ ገብእ ለዐለ ጌራታት ለዐቤት ወሳዖታት ለሐክመት ዐለት። 17 ምን ምሴርበት ጅኑድ ‘ ለአስተሽህዶ እተ እት ህለው፡ ጦር - ሰራዊትመ ምን ናይ ጀብህት ለትዐቤ ከሳር ትከሬት እቶም።
• እት ደነግብ ሰነት 1964 ውሕዳት ጀብህት ተሕሪር እርትርየ፡ ደረሰ ወሸቃለ ለልትረከቦ እቶም፡ ቴልየት ሐደይስ እንዴ ፈግረው እቱ ዝያደት ትደቀበ። እት ሰነት 1963 አርበዕ ሌጠ ለዐለ ብዝሴ ፈሰይል፡ እት ሰነት 1964 ሰቦዕ በጽሐ። እትለ ሰነት እለ፡ አወለይት ደውረት ናይ እት ሶርየ ለትደረበው ወስለሕ ጥዉር ለራፍዓም ምሑርበትመ ሐረ ' ት እርትርየ አተው። እት ሰነት 1965 ህይዩ፡ ብዝሌጨ ጅኑድ ምቈርበት አምኣት ኣቲ ዐለ።
ናይ ሰልፍ ዐስክርየት ወዲብሎማስየት ሲያሰት ሕክም ህይሌስላሴ
• ምን ሒን እት ሒን እት ልትደቀብ ወዘይድ ገይስ ለዐለ ደቅብ ወተእሲር ሰውረት እርትርየ፡ ሕክም አስትዕማር ህይሌስላሴ ህለዮት ግድለ እርትርየ እግል ልንከር ወልትበሬ ጀረበ። ክለ ' ሕላ ' ሁ ህይ ህለዮት ሰውረት እርትርየ ምን እዲነ ሰቲር ወደብደቦት ዐለት። ወከይል ዲብሎማስየት ናይለ ሕክም እግል ምሑርበት ክምሰል ሸፈቲት እንዴ ወንጀለው፡ ግድለ ወጠን እርትርየ ቅቡልየት አግል ኢትርከብ ትጸገመው።
• እት መጃል ዕስክርየት፡ ለሕክም አሰልፍ ፖሊስ እርትርየ ( Eritrean Field Force) ወምን ገጽ - ሐር ጦር - ሰራዊት እንዴ አትበገሰ ሰውረት እርትርየ እግል ልምሰሕ ጀረበ። ሰደይት ካምለት ናይ አሜርከ ወእስራኤል እት ትገብእ እግሉ ህዪ ህችማቱ አትጋየሰ፡
• ግድለ ስለሕ ሸዐብ እርትርየ መስአለት ሐቅ ሕርየት ገቢል ምን እስትዕማር ክምሰል ተ እት ትወዴሕ አክለ ' ጌሰት፡ ሕክም እስትዕማር አቶብየ ላተ ድድ አቶብየ ላቱ ድወል ዐረብ ለእትብጉሰ አሳስ ወጠን ወገቢል ለአለበ ሐረከት ሸፈቲት ተ እት ልብል አምረረየ። እግል አቶብየ ህጹይ ጀዚረት ክስታን \ ቀበት ናይ ANA AAC Abt ANA ወዶል ናይ ዓዳት ባሊ ስያሰት እንዴ ልትነፈዕ እግል መስአለት ሐቅ ሕርየት እርትርየ ናይ ዲን ሸክል እት ለህይበ፡ ሸዐብ እርትርየ እግል ልካፍል ወጠነ።
• እት ናይ አፍሪቀ መናሰባት ወሳሐትመ እግል መስአለት ሐቅ እርትርየ ክምሰል ናይ መትገምዖት ( መትገምዖት እብ አሳስ ቀራር ቃኑን ውሕደት አፍሪቀ ምኖዕ ዐለ ) እንዴ አተምሰለ፡ ቀድየት እርትርየ ክምሰል ቀድየት ከርስ አቶብየ እግል ትትፈህም ወትትሐሰብ መገ ' ተ። እሊ ምስል ዐቦት ሰውረት እርትርየ ልትቀየር ለዐለ ስያሳት ዐስከርየት ወዲብሎማስየት ናይ አቶብየ፡ እተ ተሌ ድሩስ እግል ልትህደግ ቱ።
ሐረከት ተሕሪር እርትርየ ( ሐረክ ) እት እርትርየ
• ምን መደት መትአሳስ ጀብህት ተሕሪር እርትርየ እት ሰነት 1960 እንዴ አንበተ እት ፍንጌ ሜርሐት ቖጀብህት ተሕሪር እርትርየ ወሐረከ ምን ሒን እት ሒን እት ቆሬ ወልትኬለም ገይስ ለዐለ አከይ - መቅሬሕ ወኢውፋቅ ልትጠወር ዐለ። ግድለ ስለሕ ጀ፳ተ . እ . ክምሰል አንበተተ፡ ተእሲር ስያሰት ናይ ሐረከ እት ነቅስ አክለ ' ጌሰ፡ ሜርሐት ሐረክ ጠለብ ትሉሉይ ናይ ውሕደት ቀድሞ ዐለው። ምናተ፡ ጠለቦም ሜርሐት ጀብህት ተሕሪር እርትርየ ኢትከበተዉ።
• ወእብሊ ሰበብ እሊ ሜርሐት ሐረክ፡ ግድለ ስለሕ እግል ለአንብቶ ሕምሰ (50) ነፈር ለጸብጠት መጅሙዐት መትሓርበይት አስክ ሐረ ' ት እርትርየ ( ሳሕል ) ነድአው። “ ሰውረት እርትርየ ዝያደት ዎሮትተንዚም ኢትትሐመል " ለልብል መባጥር ለዐለ እግሎም ሜርሐት ጀብህት ተሕሪር እርትርየ እግለ ሐረከ ለነድአተ መጅሙዐት እት ዓለ - ጸዐደ ደዋዜዪሕ ቅሮረ ለትትረከብ አካን እተ ሃጀመወ። እትለ መዕረከት እለ፡ 4 ምን ጅኑድ ሐረከ ልትቀተሎ እት ህለው፡ ለተርፈው ስልሖም ክምሰል ከሩ ገብአው። ወእብሊ ህለዮት ዐስከሪ ናይ ሐረክ እት ሐረ ' ት እርትርየ አክተመ።
• ሐቆ እሊ ሐደስ እሊ፡ ከረ ሳሌሕ እያይ ለመስሎ አግደ አንፋር ሐረክ እት ጀብህት ተሕሪር ተሓበረው። ለእት ሐረከት ተሕሪር እርትርየ ታርፍ ለዐለ መሐመድ ስዒድ ናውድ ለመረሐ መጅሙዐትመ እት ሰነት 1970 ታት እተ ሰቤ መረሐ ለዐለ አማነ - ዓመ ' ተሓበረው።
ሰኣላት
1. ጀብህት ተሕሪር እርትርየ እት ሸክለ ለተንዚማይ ወቅያደተ ለዐለ መሻክል ሽርሖ።
2. ‘ እባይ እብ ስልሑ " ለልብል በሰር ምስለ ናይ ሰልፍ ዐመልያት ዴሽ ሕርየት እርትርየ እት ትቃርኖ ሽርሕዉ።
3. ሰልፈይት ስያሰት ዲብሎማስየት ሕክም ህይሌስላሴ እት ረአስ ሰውረት እርትርየ ሚ ትመስል ክምሰል ዐልት ዘርዝሮ።