መጅልስ አምን ወለዛልም ቀራራቱ ድድ ኤረትርየ (9ይ ክፈል)
እብ ዶ/ር አሕመድ ሐሰን ድሕሊ
1- ዎሮ ምነ ለለትዐጅብ፡ ምጅልስ አምን እግል ኤረትርየ ክምሰል ነፈር መነዘመት ምጅልስ ቅራን እግል ገሌ ማዳት መነዘመት ምጅልስ ቅራን እግል ተሐሽም መትሰኣሉ ቱ። ምናተ ኤረትርየ ክምሰል ደውለት ምን 1991 እንዴ አስተብዴት ክምሰል ሰውረት ህዬ ምን ሰነት 1961 አስክ 1991 ሚሳቅ መነዘመት ምጅልስ ቅራን ክምሰል ኢኬደት እት ተሐሽሙ ክምሰል ጸንሐት ሰኒ ወአማን ተአምር። ለዝያደት ለለአትፈክር ህዬ ምጅልስ አምን እብ ሰበትለ ዲብ ኤረትርየ ለወጀሀየ ሸክወት ወለ ሐቴ እስባት እግል ለአቅርብ ምን ኢቀድራ ቱ። ምናተ፡ እብ ቃብል እሊ ምጅልስ አምን እብ አሳስ ክቱብ “ሀ” ማደት 14 ናይለ ዲብ ዮም 18 ጁን 2000 ዲብ አልጀዛእር፡ ለትፈረመት “እትፋቅየት አትካራም ዐዳዋት” እግል ሕኩመት አቶብየ ቀራር መፈወድየት አሸሮት ሕዱድ እት ፍዕል እግል አውዐሎት እግል ልቀስብ እብ አሳስ ምዕራፍ 7 ሚሳቅ መነዘመት ምጅልስ ቅራን መጃዝያይት ምስዳር እግል ትትነሰእ እተ ወጅብ ዐለት። ምናተ ምጅልስ አምን እብ አሳስለ ለትበጸሐት እትፋቅየት ትግበእ ዲብ አወላይ ሓምሳይ ወሳምናይ ክቱብ ለህለ እግል ሰልጠቱ ለወዴሕ ወራታት፡ ዋጅባቱ እግል ለአትምም ኢቀድረ። ገሌ ምነ እግል ሊደዩ ወጅብ ለዐለ ወራታት፦
- እድንያይ ሰላም ወመስኩበት አድመኖት።
- እግል ሰላም ለተአፈርህ ለገብአት ብቆት አው ጻብኢት እግል ጋብሆት ኤታን አዳለዮት።
- ድድ መትጻባኣይ (ዌራይ) ምስዳር ዐስከርየት ንስአት።
11. ምጅልስ አምን ለገብአ ልግበእ ሰበብ እንዴ ኢቀድም፡ እብ አሳስ ቀራር ዕልብ
1907 እግል መኔዕ ኤረትርየ፡ እግለ እብ ሐሰት፡ ኤረትርየ “እግል ሐረከት አልሸባብ ሙጃህዲን ሶማል ትሰዴ” እንዴ ቤለ ለአቅረበየ ሸክወት እግለ ሕኩመት ጅቡቲ ዲብ ካጥእ አፍካር እንዴ ትበገሰ ለትመሀዘ ናይ ሕዱድ መሻክል፡ እበ ለትዐጅብ ካይን አግቡይቱ ለአትጻበጠዩ። ሰበት እሊቱ ህዬ ለሰበብ ምነ ፍገሪቱ ወኬን ለትኬለመ ለገብአ። ፍንጌ ክልኢቱ ቅደይ ለህለ ናይ ሕበር ዓምል፡ ለናይለ ወክድ ለሀይ ንዛም አዲስአበበ ወብዕዳም ናይ እለ መንጠቀት አንዝመት እት ፍዕል ናይ አውዐሎት መስኡልየት ናስኣም እቱ ለዐለው ስያሰት ናይለ ወክድ ለሀይ እዳረት አሜሪከ ዲብ መንጠቀት ቀር አፍሪቃ ቱ። ሰበብ ተአመረ ምንገብእ መትዐጃብ አካን አለቡ። ዲብ እለ ለለትዐጅብ አሕዳስ ለልትረኤ እተ ዐለም አሽየእ ብዙሕ እግል ንርኤ እንቀድር። እሊ ላኪን እብ ቃብል እሊ አማን አሰክ ትትሐቀቅ ዲኢኮን እግል ዲመ ኢኮን። ለቴለል ምስል ዕምር ወድ አዳም እብ አትመጣዋር ረዪም እግል ልምሰል ቀድር ገብእ፡ እብ ድድ ታሪክ ገባይል ረኤናሁ ምንገብእ ላኪን ምን ቅያስ ወለዐል ሐጪር ቱ። ክምሰልሁ ገብአ ህዬ፡ ለአማን ዲብ ግርበት 2018 ትወደሐት። ምጅልስ አምን ዲብ 14 ኖቨምበር እግለ እምበል ሰበብ ረአስ ኤረትርየ ለተአወጀ መኔዕ እግል ልርፍዑ ቀድረ።
12. ዲብለ ምጅልስ አምን ድድ ኤረትርየ ለሓለፈዩ ቀራሩ ዕልብ 1907፡ “እተሓድ አፍሪቀ ዲብ 13ይ እጅትመዕ ሜርሐት ድወል፡ ምጅልስ አምን ድድ ኤረትርየ ቀራር መኔዕ እግል ለሓልፍ ጠልበ” ለትብል ንቅጠት ዐለት። ክምሰለ ልትአመር ላኪን ምጅልስ አምን እብ አሳስ ምዕራፍ ሰቦዕ ሚሳቅ መነዘመት ምጅልስ ቅራን ለሓለፈዩ ቀራር መኔዕ፡ ናይ መንጠቀት አው ናይ መንጠቀት ተንዚም፡ ድድ ለገብአት ትግበእ ደውለት ናይ መኔዕ ጠለብ ሰበት አቅረበ እንዴ ኢገብእ፡ ዲብ ሚሳቅ መነዘመት ምጅልስ ቅራን ማዳት ዕልብ 39,41,42 አሳስ እንዴ ወደ፡ እግለ ምን “መራቅባይ ሐሽም” አው “ልጅነት መኔዕ” ለቀርብ እቱ ሐብሬታት ወተቃሪር እብ መብደእ እንዴ መርመረ መኔዕ እግል ለሓልፍ ወጅቡ ዐለ። ዲብ እሊ ላኪን አሳስያይት ማደት ዕልብ 39 እት ገብእ፡ ክምሰል እሊ ለተሌ ህዬ ልትቀረእ። “እድንያይት ሰላም ለለአፈርህ ቴልል ዶል ልትከለቅ አው ናይ ጻብኢት መዋዲት ዶል ጀሬ፡ ምጅልስ አምን እድንያይት ሰላም እግል አድመኖት አው ዲብ ለዐለ እቱ ቴለል እግል ብልሰት እብ አሳስ ማደት 41,42 ምህም ለትትበሀል ፊነ አው ቀራር ለሓልፍ።
13. ቀራር ዕልብ 1907 እግል ኤረትርየ ስለሕ እግል ኢትዛቤ ለመኔዕ ቱ። እብሊ ህዬ፡ ምጅልስ አምን እግል ኤረትርየ ምን አርወሐተ እግል ትዳፌዕ እግለ ህለ እግለ ጠቢዕያይ ሐቅ ማኔዕ ዐለ። ሰበት እሊ ምጅልስ አምን እበ ነስአየ ምስዳር፡ እግለ ድወል ምን አርወሐተን እግል 9ይ ክፈል እብ ዶ/ር አሕመድ ሐሰን ድሕሊ
ልዳፈዐ ለትሰሜሕ ማደት 51 ሚሳቅ መነዘመት ምጅልስ ቅራን ካይድ ዐለ። ክምሰለ ልትአመር ናይለ ወክድ ለሀይ ሕኩመት አቶብየ እግል ቀራር መፈወድየት አሸሮት ሕዱድ እንዴ ኬደ፡ ምን ጠለብ ምጅልስ አምን እንዴ አምሸሸ፡ እግል ስያደት ምድር ኤረትርየ ዋርር ዐለ። እብ ተውሳክ ናይለ ወክድ ለሀይ ሕኩመት አቶብየ ምን ዩክረይን ወብዕዳት ድወል ዘበናይ ክቡድ ሰለሕ ትዛቤ ወትከዝን፡ ምድር ጠልሙ ክምሰል ህለ ሰበት ኣመረ ህዬ ገጽ ቀደም ዲብ ለሀርብ “ድድ ኤረትርየ ሐርብ እግል እክሰትቱ” ዲብ ልብል ለሀድድ ዐለ።
ጊጊት ፍገሪት ምን ጊጉይ መሳእል
ምጅልስ አምን እብ አሳስ ጊጉይ አፍካሩ እበ ዝልም ወኢዓድል ቀራር ዕልብ 1907፡ ድድ ኤረትርየ እሊ ለተሌ መኔዕ ሑሉፍ ዐለ። 1. “ክለን አንፋር ድወል፡ ኤረትርየ ክል ጅንስ ጽዋር ወእሉ ለመስል፡ ርሳስ፡ ዐስከርያት ኣላት ወናዩ ስቤራት፡ እብ ገበይ ምዋጥኒነ አው ህዬ መንዴረተ እበ ለአንበልብል መራክብ ወጥያራት እንዴ ወደ እግል ኢልእቴ ወኢልሰደር እግል ምንዐተ ለተትሐዜ ምስዳር ነሰአ። ክምሰልሁመ ለገብአት ደውለት ተክኖለጂያይት ሰዳይት ወተእሂል ማልያይት ሰዳይት እግል ተሀብ አለበ”
ቀዳማይ፦ ደውለት ኤረትርየ ክምሰል ክለን ብዕዳት ድወል እዲነ ስለሕ እግል ትዛቤ እብ መብደእ ሐቅ ምን ሕቁቃ ቱ። ምናተ ኤረትርየ ክምሰለ ስለሕ እግል መትዛባይ ወከዘኖት ለልትሳሰዐየ ድወል ክምሰል ኢኮን ምጅልስ አምን እግል ኖሱ ሰኒ ወአማን ለአምር።
ካልኣይ፦ አቶብየ እግል ቀራር መፈወድየት አሸሮት ሕዱድ፡ ሚሳቅ መነዘመት ምጅልስ ቅራን፡ ሊካታት ምጅልስ አምን እድንያይ ቃኑን እንዴ ኬደት፡ ስያደት ምድር ኤረትርየ ዋረት ዐለት። ክምሰልሁመ እግል አምን፡ መስኩበት ወሕርየት ኤረትርየ ፈርሀት ካልቀት ዐለት። እሊ ለትበሀለ መዋዲት ዲብ ትወዴ ላኪን “ናይ ከርስ ወካርጅ ጻብኢታት እግል ዳፈዖት” እበ ልብል መሰምስ ወራረ እግል ምድር ናይ ሐቴ ነፈር መነዘመት ምጅስል ቅራን ላተ ደውለት እግል ተአተላሌ፡ ለትፈናተ ጅንስ ስለሕ እግል ትዛቤ ስሞሕ እለ ህለ። እብሊ አሰልፍ ለትበሀለ ሐቃይቅ በገ፡ ምጅልስ አምን እግል ዌራይ ለሰርጌ ወእግለ ትወረረ ለጃዜ ጋብእ ህለ። እሊ ህዬ ምስለ “ድድ ዌራይ ዐስከርያይት ምስዳር ነስእ” ለትብል ምዕራፍ ሰቦዕ ሚሳቅ መነዘመት ምጅልስ ቅራን ለልትዐዳዌቱ ለዐለ”
ሳልሳይ፦ ዲብለ ወክድ ለሀይ አቶብየ፡ እብ ሰዳይት ምጅልስ አምን፡ መፈውድየት አሸሮት ሕዱድ እብ ቃኑን ስያደት ምድር ኤረትርየ ክምቱ እግለ አከደዩ አካናተ ዋረት ለዐለት። እሊ እምብል ዲብ ህሌነ፡ ዲብለ ናይ ደንጎበ መቀይዳይ ቀራር፡ መፈወድየት ሕዱድ፡ ምድር ኤረትርየ ክምቱ ለአከደዩ ቃኑናይ ወታሪካይ አሕዳስ
እንዴ ተንከብነ እግል አትዐገቦት ይዐለ። ክምሰለ ልትአመር መፈወድየት ሕዱድ እብ ሒለት እግል አቶብየ ቀራሩ እት ፍዕል እግል ለውዕል እግል ልቀስበ ቀድር ይዐለ። ክምሰልሁ ዊደት፡ ወቀይ ምጅልስ አምንቱ ለዐለ። ምናተ ዲብ ዶሉ እት ፍዕል እግል ለውዕሉ ኢቀድረ። እብ ሰበቡ ህዬ ርኢስለ መፈወድየት ሚስተር ኣሊሁ ሉተርበክት ዲብ ደንጎበ፡ ዲብ ዮም 7 ጃንዋሪ 2008 26ይ ተቅሪሩ አስክ ርኢስ ምጅልስ አምን እንዴ ነድአ፡ ሕዱድ ኤረትርየ ወአቶብየ እብ ፍክር ናይ ደንጎበ ክምሰል ተአሸረ ወዲብ ከሪጠት እብ ዋዴሕ ውሱቅ ክምሰል ህለ እንዴ አከደ፡ ዲብ ምድር ናይ አሸሮት ወራቱ እንዴ ኢለአተምም መስኡልየቱ እግል ልክሬ ክምሰል ትቀሰበ ሐቆለ አወጀ፡ ግራሁ ለቀድየት መስኡልየት ምጅልስ አምንተ።
ራብዓይ፦ ኤረትርየ ምንለ እኪት ሽንርብ ለተሐድግ መታካይ እንዴ ሬመት፡ ወራታት ዐማር እግል ትሰርግል መሪር ወለተሐባለከ ላኪን ህዬ ዲብለ ትራየመ እግል ውሉድ ዋልዴ ለለአረብሕ ገበይ እስትራተጅየት መተንካብ እት ኖስቱ ለሐሬት። እሊ እምብል ዲብ ህሌነ ላኪን ዲብ ሜዳን ኤረትርየ ሌጠ እንዴ ትከለበት፡ እግል መንጠቀት፡ ክፈል ዐለም ወእድንየ ግራሀ ሀበቱ በህለት ኢኮን። እብ ቃብል እሊ፡ እለ እስትራተጅየት እለ ምን መታካይ፡ ጨቅጥ ዐቅልየት፡ ናይ እቅትሳድ ጨቅጥ ወስያስያይ መታክል ሕር እንዴ ገብአት፡ ፋዬሕ ናይ ሕበር መትሰዳዳይ ወዕላቃት ለከልቅ ቱ። ምስል ወቅት ህዬ ዲብ ቀበት ስዱድ ናይ መንጠቀት ቃረት ወእድንየ ቴለል፡ አሆታይት ፍገሪት ስትራተጅየት ኤረትርየ ዲብ ክለ ብንየት ትሕትየት ወብንየት ለዐል እግል ልትወደሕ ቃድር ህለ። ምጅልስ አምን ህዬ እግለ ኤረትረየ እብ ሐዲስ ወራቴዕ አግቡይ ለተበዐተ እስትራተጅየት ብንየት እብ ድግማን፡ ለምን ልውሕድ እግል ሊደዩ ለቀድር ሰዳይት መዕነውየት ሕኔት ለሀይብ፡ እግል እስትራተጅየት ኤረትርየ እት ዶሉ እግል አብጠሮት ናይ ጻብኢት ዐገልቱ ለተበዐ። አንፋር ድወል እግል ኤረትርየ ማልያይት ሰዳይት እግል ትርከብ ሐቅ ምን ሕቁቀ ምን ገብአ፡ ለእግለ ድቅብት በዳሪት ደሚር ለቀትል፡ እግለ ናይ ከርስ ሒለት እንዴ ሐለከ ናይ ጠቢዐት አርዛቅከ ክምሰል ኢትትነፈዕ እቡ ለወዴ፡ መታካይ እንዴ አዜደ እግል መተንካብ እት ኖስ ለለዐንቅፍ ሽሩጥ ለበ ሰዳይት እግል ትርፈድመ ሐቅ ምን ሕቁቃ ቱ። ክምሰለ ልትአመር ኤረትርየ ደርብ ናይ ሕልም ላቱ መተንካብ እት ኖስ ኢትሳሰዔ። እብ ቃብል እሊ ምን እብ አፍ ለገብእ ዝያደት ዲብ ፍዕል ለልተንከብ ስያሰተ ትተበዕ። ፍንቲት ናይ እሊ ህዬ ብዝሓት ድወል ምን ሰልፍ እግል ዐንቀፎተ ልትባደር እቱ ለዐለ ተጃርብ ኤረትርየ ህዬ እሊቱ።
2. ምጅልስ አምን ዲብ ቀራሩ፡ “ኤረትርየ ዱቅሪ ልግበእ ወእብ ወለት ገበይ ምን መንጠቀተ አው እብ ገበይ ምዋጥኒነ አው ህዬ መንዴረተ እበ ለአንበልብል
መራክብ ወጥያራት ስለሕ እግል ኢተአዝቤ አው እግል ኢተአምጽእ ማኔዕ ህለ። ክለን አንፋር ድወል ህዬ ኤረትርየ እግል ልምነዐ ሕቡራት ህለየ” ብህል ዐለ።
ቀዳማይ፦ ምጅልስ አምን ለዲብ ኤረትርየ ለህለ ሑድ መሳኔዕ፡ ስራይ፡ ነብረ፡ እስእኖታት፡ ልባስ፡ ኣላት ተዕሊም ወብነ ሌጠ ክምሰል ለአነትጅ ለልትአመር መስል ይዐለ። ኤረትርየ ስለሕ ሰበት ኢተአነትጅ ህዬ ለትሸኬ እበ ቀድየት ወኢገብአ። ክምሰልሁመ ለሐምስ ዳይማት አንፋር ምጅልስ አምን እዲናነ፡ እግል ላጽሓም ምዋጥኒን እዲነ ክምሰልሁመ እግል ላጽሓም ምዋጥኒኖም ለአበዴ ለህለ ለትፈናተ ቅያስ አስለሕ ደማር እንዴ ወደው እግል ዐዳጋታት እዲነ ራግሓሙ ክምሰል ህለው፡ ምጅልስ አምን ለኢለአምሩ ጋር ኢኮን። ወቅት ሊሪም ወልሕጨር ህዬ መቅበረት ለለሐፍር፡ ሞት ሌጣቱ ለጀቅፍ። መዋዲት እዳረት አሜሪከ አው ምጅልን አምን ሊሪም ወልሕጨር ክምሰል ለአከትም ህዬ ሸክ ለአለቡ ጋር ቱ ለዐለ።