መጅልስ አምን ወለዛልም ቀራራቱ ድድ ኤረትርየ (6ይ ክፈል)
እብ ዶ/ር አሕመድ ሐሰን ድሕሊ
ሳልሳይ፦ ኤረትርየ፡ ክምሰለ ምጅልስ አምን ዲብ ከርስ ቀራሩ ዕልብ 1907 ለሸርሐዩ፡ እግል መትዐዳዪት ፈደራልየት ሕኩመት ሶማል ለይአዕተረፈት እበ፡ ጀላብ እግል ትርፈድ እንዴ ትቤ አው ብዕድ ፍክር ሰበት ዐለ እግለ ኢኮን። ዲበ ሕኩመት ለዐለ እለ መባጥር፡ ዲብለ ናይለ ወክድ ለሀይ ሰፊር ኤረትርየ ዲብ መነዘመት ምጅልስ ቅራን (አርአየ ደስተ) ዲብ ዮም 19 ማዮ 2009 ዲብለ እተ መደት ለሀ ርኢስ መጅልስ አምን ለዐለ ሰፊር ፈታሊ ሸርክን ለነድአየ ልእከት ዋዴሕ ህለ። እሊ ለተሌ ሰለስ አግደ ንቀጥ ህዬ ሀድገ።
1. “መጅልስ አምን እግል መትዐደዪት ፈደራልየት ሕኩመት ሶማል ክምሰል ሕኩመት ሸርዕየት ሶማል ወእድንያይ እዕትራፍ ለበ እንዴ ወደ ሸርሐየ። ዲብለ ትወቀለት ርሽመት ባጽሕ ለሀለ መሻክል ሶማል፡ እግል ስያስያይ ወናይ ስያደት ሕርያናት ሸዐብ ሶማል ለኢሸርሕ ዲብ እድንያይ ቀዋኒን ለኢለአተንክብ ሻፍግ ወዛልም ስያስያይ ሐል ክራጅ እግል ልግበእ እለ ክምሰል ኢቀድር ሕኩመቼ እብ ትሉሉይ እት ሸሬሕ ጻንሐት ተ።”
2. “ለእብ ዕንፍ ምን ሶማል ወኬን ለትወለደት ‘መትዐደዪት ሕኩመት’ ምስለ ክሉ ምን ናይ ካርጅ ጀሃት ለልትሀየበ ናይ ማል ወዐስከርየት ሰዳይት ዕምረ እግል ልጠወል ኢቀድረ። እሊ እብ ኢቃኑናይ አግቡይ ለልትሀየብ ስለሕ ህዬ፡ ዲብ ደግሽ ሶማል ክምሰል ዲብ እሳት ለምበ ክዕየት እንዴ ወዴከ ለልትነሰእ ቱ። እሊ ዲብ ሶማል ‘መትዐደዪት ሕኩመት’ ለልትበሀል ተጃርብ ናይ በሸር ከሳር ለለአጀሬ
እግል መሻክል ሶማል ለኬልም እት ረአስ ግብአቱ፡ ዲብ መስኩበት ወአምን መንጠቀት ቀር አፍሪቃመ መብቅያይት ሽንርብ ለለሐድግቱ
3. “ሸዐብ ሶማል፡ ዲብ ናይ ብዕዳም ለገብአ ናይ ስያሰት ስታቲባት መጀረቢ እግል ልግበእ ኢወጅብ። እብ ገበይ ክሎም ቅዋት ለሻርኮ እቱ ሄራር ዓም ወጠኒያይ መቅርሕ ወሰላም፡ ወጠንያይት ሕኩመት እግል ትትከወን ናይ ስያደት ሐቁ እግል ልትሐሸም ቡ” ራብዓይ፦ መጅልስ አምን ዲበ መደት ለሀ፡ እግለ እግል ገሌ መናጥቅ መቃዲሾ ሌጠ ለራቅብ፡ ዲብ ጃንዋሪ 2009 ዲብ ሙእተመር ጅቡቲ እብ አዳላይ እዳረት መጅልስ አምን ወለዛልም ቀራራቱ ድድ ኤረትርየ (6ይ ክፈል) እብ ዶ/ር አሕመድ ሐሰን ድሕሊ አሜሪከ ወመሳኒተ ለትከወነት “መትዐዳዪት ሕኩመት ፈደራልየት” ረስሚ አዕተረፈ እበ። ቃኑናይ ደሊስ እንዴ ኢለቀርብ ህዬ “ “ሕኩመት ሸርዕየት ተ” ቤለየ። ምናተ ለዲብ ፑንቲላንድ ወሶማሊላንድ ለዐለየ ሕኩማት ኢፈቅደወን። እብ ሰበት ሸርዕየቶም ልግበእ ወኢሸርዕየቶም ለነስአዩ ቀራርመ ይዐለ። ምጅልስ አምን እብ ሰበት እለ ቀድየት እለ ለነስአዩ ቀራርመ እግል ብዝሓም መተቅብለት ለሻቅል “ወቀዩቱ ሚ ኢፋል?” ለልብል ሰኣል ለለሀርስቱ ለዐለ። ሰበቡ ለቀራር ለሀይ፡ እግለ ተሐባለከ መሻክል ሶማል ምን ሐዲስ ለኬልም ሌጠ እንዴ ኢገብእ፡ እግል ኖሰ ውሕደተ ለአከደት ሶማል ለፈንጥር ወናይለ ወክድ ለሀይ ሕኩመት አቶብየ ወብዕዳት ናይ መንጠቀት፡ ቃረት ወእዲነ ጀሃት ዲብ ሶማል በርጠጠዕ እግል ሊበሎ እግለ ምን እስትዕማር ብሪጣንየ ወኢጣልየ ዲብ ሰነት 1960 ሕርየተ ክምሰል ረክበት እግል ዎሮ ዘመን እድንያይ እዕትራፍ ለዐለ እግለ ሶማል እንዴ ፈንጠርከ፡ ካርቶናንት ሕኩማት እግል ከወኖት መንገአት ረሓብ ለከስትቱ ለዐለ። ሓምሳይ፦ ምጅልስ አምን፡ ዲበ መደት ለሀ፡ ሔፍዛይ ሰላም ቅወት እተሓድ አፍሪቀ ዲብ ሶማል መስኩበት ዲብ አከዶት እግለ ወደዩ ዶር ሐመደ።
1. ክምሰለ ልትአመር ምጅልስ አምን ዲብ ዮም 21 ፌብርዋሪ 2007 ዲበ ሓለፈዩ ቀራር ዕልብ 1744፡ ወቀይ ሔፍዛይ ሰላም ቅዋት አፍሪቀ ዲብ ሶማል፡ እግል ሶማልዪን ጀሃት ዲብ ንቃሽ ወዕሪት ወሰዳይት እግል ፈደራልያይ መአሰሳት ዕቅበት፡ አግደ ህዬ አምን ወጠን እት ፍዕል እግል አውዐሎት ክምቱ ወደሐዩ። እለ ቅወት እለ አስክ ሶማል ክምሰል መጽአት ለሳደፈ መታክል ለእግል ትሕፈዙ መስኡልየት ለረፍዐት ሰላም ኢጸንሐየ። ሰበት እሊቱ ህዬ ዲበ መደት ለሀይ ብዝሓት ድወል አፍሪቀ ዲብ ተማስ ሶማል እግል ኢልሸመመ እንዴ ፈርሀየ፡ ጄሸን ምን ንድአት ሐረግረጎተን ለለአትፈክር ይዐለ። ሰበት እሊቱ ህዬ ሔፍዛይ ሰላም አፍሪቀ እብ ውሕዳት ዩጋንደ ወብሩንዲ ሌጣቱ ለትከወነ።
2. ክምሰለ ልትአመር ወቀይ ናይለ አስክ ሶማል ለትለአከ ጄሽ እተሓድ አፍሪቀ፡ ምነ ትየመመ እቱ ናይ ዕቅበት ሰላም ወኬን፡ ጽጌዕ “መትዐዳዪት ፈደራልየት
ሕኩመት” እንዴ ጸብጠ መሻክል ሶማል ለኬልም ገብአ። ሰበት እሊቱ ህዬ ዲብ ከርስ መዐሳክሩ ወምኑ ወኬን ድቁብ ህጁም ዲብ ሳድፉ ሀድፍ ገብአ። ዲብ ደንጎበ፡ “ሔፍዛይ ሰላም እተሓድ አፍሪቀ ዲብ ሶማል፡ ቅያስ ለአለቡ ተሕድያት ዲብ ሳድፉ፡ እብ እሱወ ሒለት ቱ እግለ ይህሌት ሰላም እግል ልሕፈዝ ዲብ ሶማል እብ ግዲደ መስኩበት እግል ልምደድ ለቀድር? እብ ትሉሉይ እግል ምጅልስ አምን ዲብ ቀደሙ ለትመደደ ሰኣል ዐለ።
3. ምጅልስ አምን እብ ዓመት ወእዳረት አሜሪከ እብ ፍንቱይ፥ ሔፍዛይ ሰላም ጄሽ እተሓድ አፍሪቀ አርወሐቱ እግል ለአድሕን ዲብ መዐሳክር አግደ መዳይን ግብለት ሶማል ልዉሽ ክምሰል ህለ ሰኒ ወአማን ለአምር ዐለ። እግል እለ ለተአክድ እግልነ መሰል ህዬ፡ ለእግል ገሌ ምን ውሕዳት ኡጋንደ ወብሩንዲ ለአክመደ ናይ
18 ኦጎስት 2009 ህጁም እንትሓር ቱ። ለሓለት ክምሰል እሊ ለትበሀለት ሐቆመ ገብአት፡ እሊ አፍሪቅያይ ጄሽ ምን መቃዲሾ - መንጠቀት አክደር - ወኬን እግል ልትሐረክ ሐቆመ ጀረበ ቴለል ሚ ክምሰል ገብእ ጌማሙ ኢለሐይል። ጄሽ አፍሪቀ ናይ ፍዳእዪን ህጁም ዲብ ጀሬ እቱ ወክድ አው ገሌ ምን አንፋሩ ዲብ ከርዶን ዶል ለአቱ፡ እንዴ ኢፈናቴ እብ ሰለሕ ክቡድ ላጽሕ ሸዐብ ዲበ ነብር እቱ ድዋራት ቀዝፍ ዐለ። እብ ሰበብ እሊ ህዬ እብ ሸዐብ ሶማል ለተአበ ጄሽ ገብአ። ዶር ምዋጥን ሶማል ዲብ መቃዲሾ ስቀቱ ምኑ ሰበት ሰሐበ፡ ለገብአ ነፈር ክምሰል አባይቱ ልርእዩ ለዐለ። እብ ሐጫር ህግየ ሸዐብ መቃዲሾ ክምሰል ግልባቡ ለቀርልዐ አባይቱ ለልርእዩ። ለስያስያይ ወዐስከርያይ ደሚር እት መዋጥር ለካሬ ወቀይ ቅዋት አፍሪቀ ለተሐባለከ ወደዩ ሌጠ እንዴ ኢገብእ፡ አስክለ ፍገሪት ለኢትትረከብ ምኑ መብቅያይ ቴለል ዑሩጉ ዐለ። ሳድሳይ፦ ምጅልስ አምን ዲበ ወክድ ለሀይ “ እግል ወራት ሰላም ጅቡቲ ለለዐንቅፎ ጀሃት” ለትትሐዜ ምስዳር እግል ትትነሰእ እቶም ክምታ ቱ አከደ።
1. “ወራት ሰላም ጅቡቲ” ማይተት እንተ ለትወለደት ክምተ ምጅልስ አምን ሰኒ ወአማን ለአምር ዐለ። ሰበት እሊ ዲበ መደት ለሀ አረይ እግል ሊደየ ለለሐዜ ጀሀት ዐለት ምንገብእ፡ ለለዐንቅፈ አው ህዬ በርናምጁ ለለአፈርስ ምኑ ቅወት ተትሐዝዩ ይዐለት።
2. እምበል ሸክ ቀድየት ሶማል ናይ አማን ሐል እግል ትርከብ ትትሐዜ ዐለት ምንገብእ ላኪን፡ ለቀድየት እግል ሶማልዪን እግል ትትረፍ ዐለ እግለ። እብ ገበይ ምጅልስ አምን ለልትቀሰብ ሐል ህዬ ለትኬለመ መሻክል ሌጣቱ ለወልድ። ሳብዓይ፦ ምጅልስ አምን ዲበ መደት ለሀ “ኤረትርየ አስክ እለ ምስል ጅቡቲ ዲብ ህድግ እግል ትእቴ ሰበት ረፍደት፡ ናይ ክልኢተን መዋጀሀት ወናይ ሰብ ዜረኖት ኢመትከባተ እግል ጅህድ አሚን ዓም በሊስ ኢሀዪበ፡ ምጅልስ አምን ክምሰል ሻቀለዩ እብ ድግማን ሸሬሕ።” ለልብል ሸሬሕ እፍጉር ዐለ።
1. ኤረትርየ ምን ሰልፍለ ምሽክለት ክምሰል ጀሬት ምስል ጅቡቲ ናይ ሕዱድ ምሽክለት ክምሰል አለበ እክድት ዐለት። ምን ምድር ጅቡቲ፡ ሰድርመ ትግበእ ለጠልቡ ይዐለ እግለ። ጅቡቲ ጠለባት ዐለ እግለ ምንገብእ ህዬ፡ እብ ዋዴሕ እንዴ አትአመረት እግል ተአቅርቡ ዐለ እለ። ሐቆ እሊ፡ ለቀድየት እግል ለሐባልክ ለቀድር እድንያይ ሸክል እንዴ ኢተአጸብጥ፡ እብ ናይ ክልኢተን ድወል ወእብ ገበይ ሕውትነት አስክ በዐል ምግብ መስኒ ክልኢተን ድወል ሐል እግል ልርከብ ቀድር ዐለ።
2. ሕዱድ ኤረትርየ ወጅቡቲ፡ እብ ሰለስ እትፋቃት በህለት ዲብ እትፋቅየት 24 ጃንዋሪ 1900፡ 10 ጁላይ 1901፡ 7 ጃንዋሪ 1935 እሹር ቱ። ለእትፋቅየት ፍንጌሀ እግል ኤረትርየ ተስተዕምር ለዐለት ኢጣልየ ወእግል ጅቡቲ ተስተዕምር ለዐለት ፈረንሳቱ ለትፈረመ። ሰበት እሊ ሕዱድ ክልኢተን ድወል ምን ቀደም 8 ዕቁዳት እንዴ አስተብደ ዋዴሕ ቱ። እብ ዋጅብ ለተአሸረ ምን እስትዕማር ለትወረሰ ሕዱድ ለበን ድወል እብ ሰበብ ሕዱድ ፍንጌሀን መሻክል እግል ልቅነጽ ቀድር ለለብል ህግየ መፍሁም ኢኮን። ሐቴ ደውለት እብ በረ ቅዋት ዳረኮት ይሕዱደ እግል ትውረር አው ጠለባት ናይ ሕዱድ እግል ትቀድም መካስብ እግል ርክበት ሻፍገት ምስዳር እግል ትንሰእ ገብአት ምንገብእ፡ ለናይ አቶብየ ተጃርብቱ ለልደገም። ናይለ ወክድ ለሀይ ሜርሐት አቶብየ እግል ገሌ ምድር ኤረትርየ ዲብ ከርስ ምድሩ ለኣተ ሐዳስ ከሪጠት ትግራይ ዲብ ሰነት 1997 እንዴ አፍገረ እግል ናይ ሕበር ምስተቅበል ዲብ ብቆት ለካረ መብቅያይ በርደደህ አጅረ። አቶብየ እግለ ዲብ ከሪጠት ለረስመቱ ምድር ኤረትርየ እብ ሒለት ዲብ ምድር እግል ተአክዱ እንዴ ትቤ ድድ ኤረትርየ ትሉሉይ ሰለስ ወራራት - ምን 1998 አስክ 2000 ወዴት።