Ҡурты палыҡ — таса сыута йәшәйтеген палыҡ, төптә йөсөп йөрөйтө. Таса сыуның пашҡа палыҡлары ҡышҡылыҡ йоҡласалар, ҡурты палыҡ у уаҡытны иңере йөрөй пашлайты. Йәйгелек це сыуның температурасы әр күтәрелгән градусҡа 12°С-тан артыҡ ҡуртының ҡәленә пәрәте. Аның өцөн у сыуның төбөнә мәңәте, сыуларның аҡмаларынта йөсәте. Олло түгел сыулыҡларта йылғаның ҡысҡацыларын ҡыуып ташлап ойаларына урнашаты, антайын нимә пулмаса, таш астыларға, йағын ағацларның тамыр астыларына йөсәте. Йәй пуйы йәшенер урыннарта ҡышлаған ма ҡатып ҡалғантай ҡәлле торатылар.
Цәнтә пер төнлә, посоҡ көннәртә асыҡ эстәгәле цығатылар. У уаҡыт ҡурты палыҡ сыулап йылмайты, цын та сыуның төбөнтә йөсөнөп йөрөйтө.
Йоғо аралашлы ҡуртыларның асыҡ эстәп цығыулары келәң түгел – көнкә ҡарап. Цығыу интерваллары атнатан кәнерәк та пулаты. Ша уаҡытны палыҡлар посоҡ көннө көтөп ацҡа йөрөйтөләр, көннәр сыуытыуны та көтәтеләр. Әгәр сыуның температурасы 21–22°С артыҡ күтәрелеп китсә ҡурты палыҡлар үләте.
Ҡурты палыҡ салғым таса сыуларны йарататы.
Таралыу edit
Сыуыҡны йарататығын палыҡ. Йылы климатлы регионнарта йәшәй алмайты. Аның ареалы төнйаҡ полушариетағы йылғаларта әм сыулыҡларта таралаты — Төнйаҡ-Посло талайның әм Төнйаҡ Асияның йылғаларынта: Төнйаҡ Двина, Енисей, Хатанга, Печёра, Лена, Обь, Иртеш, Амур.
Төнйаҡ Асияның әм Төнйаҡ-Посло талайның сыуыҡ сыулары ҡуртының йерле тиңнәре пулып аның үсеүенә, үрцеүенә иң йаҡшы, уңай тип исәпләнәте. Аның өцөн тә мынта иң олло эре әм рекордлы ауырлығы пулаты.
Тигес йертәге төслөкләртән аша усатығын олло түгел йылғаларта ҡурты палыҡ кән пулатығын.
Сурлығы, йәше, килеш-килбәт edit
Әтәүер шартларта ҡуртылар 15–18 йыл йәшәйте, 1,2 метрға үсеп, 23–25 килаға тартып. Тотҡанта, келерәк 1,8–2 килатан артыҡ пулып цыҡмайты.
Иргәкләре ҡанцыҡларыннан кецерәк кенә. 3–4 йәшләрентә репродуктив функциялары пар пулаты.
Ҡуртының күсцегәцләре кецкенә, порон тишекләре йанта теккә серәйәтеген перәр мыйыҡцыҡлары пар. "Эйәк" уртасынта сағалцыҡҡа ошайтығын пер ҡолғасы пар. Түш ҡылыплары паш астысынта ҡаңшырыҡлар арата урнашаты.
Йаңаҡ сөйәкләрентә оцло ҡуйы тешләр йәйеүле.
Пөтөн тәне уаҡ тың ҡасмаҡ, шылағай ҡат пелән ҡапланҡан.
Йәш ҡуртыларның төсләре ҡарараҡ пулаты: тәне ҡара-көрәң ҡара пәтнәле; ҡорсаҡ йаҡлары - ацыҡ йәшел-сары; ҡылыплары ҡара-ҡоба төслө. Йәше олғайып парып ша сағаллы палыҡларның төсләре ҡыуара пашлайты, писәшләре көрәңкә алмашаты, умумий йөсө сарғылт пулаты.
Ҡурты палыҡның поғош үнәре пар, у тән төсөн төпнөң тә айлана ландшафтның үңенә ҡарап антайын уҡ төскә айлантыра алаты. Торфлы сыулыҡларта йәшәйтеген ҡуртылар ҡарараҡ ҡына "кейемтә" йөрөйтөләр, ҡомно сыулыҡтағы ҡуртылар ацыҡ сарыға "кейенеп" тойтормастан йөрөй алатылар.
Әтәтләре, ирмәк цынныҡлары edit
Ҡурты – тороу йернең шартларына, асыҡның сыйбатына әрсес палыҡ. Төрлө тупраҡларта урыннашаты: таш, ҡом, нәште, лай, алай уҡ аралаш тупраҡларта, тың лайлы, айғашланып китәтеген йертә йөрөмәйте. Әрсес ҡылығы ҡарамайын, ҡурты палыҡ сыуның тасалығы пулыуына әшкәрә кәрәксенәте. Таса, салғым сыулы, ағымны сыулыҡларта ғына йәшәйте.
Ҡуртының антай ҡылығы индикатор пулып тәбиғый ресурсның тасалығын пелтерәте.
Әгәр сыу перәй сәбәптән керләнә пашласа, сарар ташлантылар эләксә, ҡуртылар сыу өстөгә ҡалғып цығатылар та йаға йаҡҡа пашларын пороп ҡыбыртамайын тороп ҡалатылар.
Тағын Сабанеев Л.П. пер цынныҡны пилгеләгән ите, ҡуртылар ҡойаш мән тулын ай йаҡтылыҡҡа цытай алмайтылар. Ул тулын айлы төннәртә ҡабышлар пулмауыны пер түгел мәртәбә тергәләгән.
Ҡойаш йаҡтылыҡ туғрыта сураулар йуҡ — төнкө палыҡның күреү органнары (ҡурты аңа ҡарашлы), көнтөстәге йарыҡҡа отҡор, йарыҡлыҡның артыҡ пулыуына. Әммә айның нуры палыҡҡа ницек тейеләте ийән? Ҡуртылар уцаҡның йалцылтауына та панарның йарыуларына ирмәкләнәте. Ул практиката тәлил ителгән антай үсенцәлеге, палыҡ аңтыуцылар аны пеләтеләр. Цыннаптан та палыҡҡа тулын айның йарығы сибелеүе пасмайты, а тулын айның көннәрентә пулатығын тәбиғый йылышлары пасаты.
Ҡуртының ултығы айыплы, сирәк үслекле. Ул инәләтеүсес тә үсеннән үсе ипле үсә алаты, ул феномен партеногенез тип аталаты – йенессес үрцеү. Палыҡларның кәнесентә партеногенез ултыҡның әтәүер үсешенә килтермәйте – нәселе ҡиммәтсес тыуаты. Алай та ҡурты палыҡның сирәк оцорайтығын үсенә пер пашҡа ҡәл, аның инәләнтерелмәгән ултығынан сау нәселе тыуаты – уҡралары шантуҡ йөсә алаты, әтәүер үсәте.
Ҡурты палыҡның төрлө өннәргә отҡор игәнен пилгеләп ҡуйайыҡ. Ул йап-йаҡшы эшетәте, пашҡа палыҡлар өргөсә, пы палыҡ өннәртән өргөмәйте, өннәр аны иңере ҡысыҡсынтыратылар, ирмәкләнеүе эцкерсес, ац цуртанның шигелле әр нимә ҡыпшыртауына ташланмайты.
Сыуыҡ сыуның палығының тағын пер ирмәк нимәсе пар — өннәртән пашҡа, ул ауға эләккән палыҡҡа та ирмәкләнеп ша палыҡҡа амна ҡылаты. Мынта аның тик ирмәкләнеүе генә түгел, шантайын туймаслыҡ ҡылығы пар. Пы та пашҡа цынныҡлар, таса сыуның пөтөн палыҡларының арасынта, ҡуртының сараннығын та мәцкәйлеген раслайтылар.
Ултыҡ цацыу edit
Ҡурты тың үрцегер палыҡ, әрбер ултыҡлы палығынта 4-5 миллион ултыҡ күс. Тик тере ҡалыу проценты ас – 6% арата. Ултыҡны цацаты ҡышҡы целлә уаҡыт, йылғаның лайлы төбөнә. Пер ултыҡлы ҡуртыға өц-түрт иргәк килешәте. Цацылған ултыҡны ҡарауыллайты, ултыҡның йанына таспаш, күнцабаҡ, ратан килсә шантуҡ йотаты. Аны пелгән палыҡцылар у йерләрне, ҡуртыны ҡармаҡҡа дурилкаға ҡаптырып алатылар. Ҡыйыуға төшөрөп лайлы төбөнә суҡтырасың. Ҡурты ултығын ҡарағаны килеп йә йотаты, йә өстөнә пасып йататы, ҡорсағы пелән ҡабылып ҡалаты кәне.