Wp/sty/Пәйгәл

Пәйгәл (Template:Wp/sty/Lang-bxr) — Көнцығыш Төнйаҡ Асияның көнйағынта урнашҡан тонйатағы иң тирәң күл. Цөцө сыуның иң олло тәбиғий йыйылып ҡалыуы. Парлыҡҡа килеүе пуйынца тектоник күлләр төргөнөнә керәте, йә генә йер ҡабыҡның йылышыуы, цытыртап сыныуы та йарылыуы киргәсентә парлыҡҡа килгән. Күлнең тә йағасы пуйларның тәбиғәте ис киткец пай, үсенцәлекле флорасы (үсемлекләр тонйа) та фауна (ҡайуаннар тонйа) пелән сан ошлайты. Ҡайуаннарның кәнцелек төрләре эндемикларға керәте (йер өрөшнөң пашҡа йерләрентә оцоралмайты). Урынтағы ҡалыҡ Пәйгәл күлне тиңкес тип тә атайты.

Йерйасым

Йерйасымлы урыны та цоғорноң үлцәмләре

Моңҡан күл Бүрәт Республикаһы Максимиха ауылның тиңентә

Чивыркуй ҡултыҡ (Бүрәт Республикаһы)

Пәйгәл күл Асияның өппөсәрә уртасынта, Иркутск өлкәһе пелән Бүрәт Республикаһы цикләрентә урнашҡан. Ул төнйаҡ-көнцығыштан көнйаҡ-көнбайышҡа ҡарай ҙур ярым ай формаһында 620 км оҙонлоҡҡа һуҙылған. Киңлеге уртаса 24−79 км. Төбө диңгеҙ кимәленән 1186,5 метрға түбәнерәк, ә өҫкө йөҙө 455,5 метрға бейегерәк. Утрауҙарын иҫәпләмәйсә, һыу өҫтө майҙаны 31 722 км² — был яҡынса Бельгия йәки Нидерландтың майҙанына тиң. Был күрһәткес буйынса Байкал донъя күлдәре араһында етенсе урын биләй.

Яр буйҙарының һуҙымы — 2100 км.

Күл тау һырттары һәм түбәләс сусаҡтар менән уратып алынған үҙенсәлекле бер соҡор эсендә урынлашҡан. Көнбайыш яры өҙөк-өҙөк ҡаялы, ә көнсығыш яры һөҙәгерәк (урыны менән тауҙар ярҙан унар километрға арыраҡ).

Тәрәнлеге

Байкалдың тәрәнлеге Каспий диңгеҙе һәм Танганьика күле менән сағыштырғанда

Байкал — Ерҙәге иң тәрән күл. Тәрәнлегенең иң юғары дәүмәле — 1642 м —1983 йылда ГУНиО МО СССР ойошторған экспедиция тарафынан гидрографик эштәр барышында аныҡланған. Уны Л. Г. Колотило менән А. И. Сулимов төньяҡ киңлектең 53°14′59″ һәм көнсығыш оҙонлоҡтың 108°05′11″ координаталарына тап килгән нөктәлә үлсәгән (G) (O).

Был мәғлүмәттәр картаға 1992 йылда индерелгән һәм артабан 2002 йылда Байкалдың яңы батиметрик картаһын төҙөү өсөн ойошторолған бельгия-испан-рәсәй уртаҡ проекты сиктәрендәге эштәр: һыу ятыу майҙанынының 1 312 788 нөктәһендә тәрәнлеге үлсәнеү һөҙөмтәһендә (акустик зондлау, батиметрик мәғлүмәт, эхолокация , сейсмик профилләү ысулдары менән) раҫланған;

Күлдең уртаса тәрәнлеге лә шаҡтай юғары — 744,4 м.

Был күп кенә тәрән тигән күлдәрҙең дә күрһәткестәрен уҙып китә. Ерҙә Байкалдан тыш тик ике генә күлдең тәрәнлеге 1000 метрҙан ашыу: Танганьика (1470 м) и Каспий (1025 м). (Ҡайһы бер мәғлүмәттәр буйынса, Антарктидалағы Восток (Көнсығыш) күле 1200 метрҙан күп тиһәләр ҙә, ул «ысын» мәғәнәһендәге күл түгел. Берҙән, ул өҫ яғынан 4 км ҡалынлығында боҙ ҡатламы ҡаплап торған ябыҡ арауыҡ эсендә. Икенсенән, һыуы ғәйәт ҙур баҫым аҫтында булып, «өҫкө йөҙө», йәғни, боҙ аҫтындағы «һыу кимәле» төрлө урындарҙа 400 метрға тиклем айырыла. Шуға ла, тәрәнлеге «ғәҙәти» күлдәрҙеке кеүек түгел).

Һыу күләме

Байкалға ҡойоусы шишмәләрҙең береһе

Байкалдың һыу тупланмаһы — 23 615,39 км³ (донъя күлдәрендәге сөсө һыу тупланмаһының 19 процентын тәшкил итә, ә барлыҡ күлдәрҙә сөсө һыу күләме − 123 мең . км³). Был күрһәткес буйынса Байкал донъяла Каспийҙан ҡала икенсе урын биләһә лә, Каспийҙың һыуы тоҙло. Бөйөк күлдәрҙең бөтәһе бергә лә (Верхнее, Мичиган, Гурон, Эри, Онтарио) һыу микдары буйынса Байкалдан ҡалыша. Байкалда Ладога күлендәгенә ҡарағанда һыу 25 мәртәбә күберәк.

Ҡушылдыҡтары

XIX быуаттағы тикшеренеүҙәр буйынса Байкалға ҡушылыусы даими 336 йылға һәм шишмәләр асыҡланған. Ҡайһы бер мәғлүмәттәр буйынса 544 йәки 1123 тигән һандар ҙа килтерелә.(Был дөйөм алғанда, ваҡытлы ғына булған ҡушылдыҡтарҙы ла иҫәпләгәндә).Шулай уҡ, хужалыҡ эшмәкәрлеге һәм Байкал климатының үҙгәреүе һөҙөмтәһендә XIX быуаттан алып, уны тулыландырыусы 150 -гә яҡын һыу сығанағы юҡҡа сығыу ихтималы бар.

Иң эре ҡушылдыҡтары — Селенга, Үрге Ангара, Баргузин, Турка, Снежная, Сарма. Күлдән ағып сығыусы йылға — Ангара.. Бөтәһе даими ҡушылдыҡтар — 336..

Һыуҙың сифаты

Байкал күле ғәйәт үтә күренмәле

Һыуының төп үҙенсәлектәре — унда минераль һәм органик ҡушылмаларҙың бик әҙ миҡдарҙа булыуы; шулай уҡ, кислородҡа үтә лә бай булыуы. Бының төп сере — тәне аша һыуҙағы органик ҡалдыҡтарҙы һөҙөүсе эпишура тигән микроскопик ҡыҫаланың тереклегенә бәйле.

Байкал эпишураһы (Template:Lang-la) — ҡыҫала һымаҡтарҙың ишкәк аяҡлылар төркөмендәге планктон төр (Copepoda).Байкал күлендә генә тереклек итә(эндемик). Был үтә күренмәле ҡыҫаланың иң ҙурҙары 1,5 мм тирәһе генә була. Күлдең бөтә ҡатламын биләп һәм 90 % -тан ашыу биомассаһын етештереп, экосистемаһында иң мөһим урын алып тора. Байкалдағы ылымыҡтарҙың күп өлөшен Эпишура ҡуллана һәм үҙе лә байкал омуле өсөн төп аҙыҡ булып хеҙмәт итә. Күлдең таҙалығы бары шул ҡыҫаланың эшмәкәрлегенә генә бурыслы.

Байкал һыуы бик һалҡын.Өҫкө ҡатламдарында температура йәй көнө лә +8…+9 °C-тан үтмәй, ә айырым ҡултыҡтарында +15 °C тирәһенә етә. Тәрән ҡалламдарында температура—+4 °C тирәһе генә. Шулай уҡ, айырым ҡултыҡтарында максималь температура— +23 °C -ҡа еткән осраҡтар ҙа теркәлгән.

Һыу ғәжәйеп үтә күренмәле. Күл төбөндә 40 м тиклем тәрәнлектәге таштар һәм башҡа әйберҙәр ап-асыҡ күренеп ята. Был ғәҙәттә яҙғыһын, күл зәңгәрһыу төҫкә кергәс шулай була .Ә инде йәй һәм көҙ мәлдәрендә һыуҙың үтә күренеүсәнлеге 8-10 м тиклем кәмеп тора. Был мәлдә күлдең өҫкө ҡатламдары йылыныуҙан үҫемлек һәм хайуандар геүләп үрсей башлай. Һыуы ла күкһел йәшел һәм йәшел төҫкә инә.Байкал һыуында минераль тоҙҙар бик әҙ булғанлыҡтан (96,7 мг/л), уның шундайын таҙа һәм үтә күренмәле һыуын ҡыуҙырылған һыу урынына тотоноп була.

Боҙ

Уртаса алғанда 9 ғинуар — 4 май араларында Байкал тулыһынса боҙ менән ҡаплана (Ангараның тамағындағы 15—20 км һуҙымындағы бәләкәй генә өлөшенән башҡа). Һыу юлы пассажир һәм йөк транспорты өсөн июндән сентябрға тиклем асыҡ була; фәнни-тикшеренеү эштәре лә һыу юлы асылыу менән башланып боҙ ятҡансы, май айынан ғинуарға тиклем дауам итә.

Байкал боҙо

Боҙ ҡатламын тикшереү (СВП Хивус-10)

Олхон утрауындағы Шаман ҡаяһы мороно

Һыу төбө

Яңы Энхэлукта ҡояш байыу (Бурят Республикаһы)

Байкалдың һыу аҫты рельефе үҙенсәлекле. Бөтә яр буйы һайлыҡтар(шельф) һәм һыу аҫты һөҙәклектәренән тора. Күл аҫты тау һырттары һәм һыу аҡты һайлыҡтары менән айырымланған өс соҡорҙан тора:Көньяҡ, Урта һәм Төньяҡ соҡорҙар.Уларҙы Академик һәм Селенгин һырттары айырып тора. Ольхондан Ушкань утрауҙарына ҡарай һуҙылған Академик һырт-иң бейеге. Оҙонлоғо 100 км, иң бейек өлөше һыу төбөнән −1848 м. Байкал төбөндәге ултырма тоҡомдарҙың ҡалынлығы (гравиметрик ысул менән төшөрөп алынған) 6 мең метрға етә. Тимәк, Байкал аҫтында Ерҙең иң бейек тауҙарының береһе күмелеп ҡалған (6000 м +1848 м.).

Утрауҙары һәм ярымутрауҙар

Байкалда 27 утрау (Ушкань, Ольхон, Ярки һәм башҡалар). Иң ҙуры — Ольхон. Оҙонлоғо 71 км, киңлеге- 12 км, майҙаны - 729 км² (ҡайһы бер мәғлүмәттәр буйынса −700 км²)). Күлдең уртаһында ғына тиерлек, уның көнбайыш яры яғынан урынлашҡан. Иң ҙур ярымутрау — Изге танау (Святой Нос.)

Ер тирбәлешенең әүҙемлеге

Байкал күленең яры

Байкал яры Ҡабан районының Сухая ауылы янында.(Бурят Республикаһы)

Байкал ер тирбәлеше бик әүҙем булған райондарҙың береһе: бында даими рәүештә MSK-64 көсөргәнешлек шкалаһы буйынса 1-2 балл тирәһендә ер тетрәүҙәре булып тора. Әммә көслө һелкенеүҙәр ҙә булып ала. 1862 йылда Кударинскта ер һелкенеү 10 балға етеп, Селенга дельтаһының төньяҡ өлөше(200 км² майҙан) һыу төбөнә китә.1300 кешеһе булған 6 ауыл урынында Провал ҡултығы барлыҡҡа килә. Тарихтағы көслө ер тетрәүҙәрҙәр: 1903йылда (Байкал), 1950 йылда (Мондинск), 1957 йылда (Муйск), 1959 йылда (Среднебайкальск). Среднебайкальскиҙағы ер тетрәүҙең эпицентры Сухая ҡасабаһы эргәһендә (көньяҡ-көнсығыш яр буйы) Байкалдың төбөнә тура килә. Көсө 9 балға етә. Улан-Удэ менән Иркутскиҙа 5—6 балл тирәһенә етеп, йорттарҙың, ҡоролмаларҙың стеналарына зыян килә. Һуңғы тапҡыр Байкалда ер тетрәүҙәр 2008 йылдың авгусында (9 баллов) һәм 2010 йылдың февралендә (6,1 балла) булып үткән.

Климаты

Күлдә йыш ҡына штормдар булып тора

Байкал һыуы яр буйы климатына ярайһы ғына йоғонто яһай: ҡыштары - йылыраҡ, йәйҙәре - һалҡынсараҡ. Яҙ эргәләге райондарҙағына ҡарағанда 10-15 көнгә һуңыраҡ килә, ә көҙ оҙайлыраҡ була. Һауа температураһының иң юғары ҡиммәте −34°С-ҡа еткән осраҡтар булғылай. Ә уртаса температура һуңғы йылдарҙа арта бара. Байкалдың ҡояшлы көндәренең тулайым оҙайлы бик ҙур: мәҫәлән, Ҙур Голоуст ҡасабаһында ул 2524 сәғәткә етә, йәғни Ҡара диңгеҙ буйы курорттарыныҡынан күберәк. Ҡояшһыҙ көндәр унда йылына − 37-нән, ә Ольхон утрауында 48-ҙән артмай. Климатының төп үҙенсәлектәре баргузин, сарма, верховик, култук тигән исемдәрен йөрөткән байкал елдәренә бәйле.

Күлдең килеп сығышы

Байкалдың йыһандан күренеше

Байкалдың килеп сығышы тураһында бәхәстәрҙең тынғаны юҡ. Ғәлимдәр фекеренсә, күлгә 25—35 млн йәш. Был Байкалдың уникал тәбиғи күл икәнлеген күрһәтә.Сөнки, күлдәрҙең ғүмере 10-15 мең йыл тирәһе генә.Ләм ултырыу һөҙөмтәһендә улар яйлап һайыға һәм һаҙлыҡҡа әүерелә, бигерәк тә, боҙлоҡ һөҙөмтәһендә дәүерендә барлыҡҡа килгәндәре. Әммә геология-минералогия фәндәре докторы А. В. Татаринов 2009 йылда Байкал күле йәшерәк булырға тигән фекер менән сығыш яһай. Байкалда тикшереү алып барған «Мир» экспедицияларының икенсеһендә быны иҫбатлаусы дәлилдәр ҙә табыла. Мәҫәлән, күлдең төбөндәге бысраҡ атыусы вулкандарҙың эшмәкәрлеге хәҙерге яр һыҙатына −8 мең , ә тәрән һыулы өлөштәренә 150 мең генә йәш булырға тейеш тигән һығымта яһарға нигеҙ бирә. Һис бәхәсһеҙ, күл риф соҡоронда урынлашҡан һәм төҙөлөше менән Үле диңгеҙҙең бассейнына оҡшаған. Ҡайһы бер эҙәрмәндәр Байкал барлыҡҡа килеүен, тау һыртының арҡырыға ярылыуы һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килгән тип аңлаталар(трансформного разлома). Икенселәре, ҡайнар тау тоҡомдары тишеп сығып яһалған соҡорҙа хасил булған тип фараз итә(наличие под Байкалом мантийного плюма). Өсөнсөләре, Евразия һәм Һиндостан плиталары бәрелешеүҙән барлыҡҡа килгән ярыҡ тип аңлата(пассивным рифтингом в результате коллизии Евразийской плиты и Индостана). Әле лә, ер тирбәлештәре һөҙөмтәһендә, Байкалдағы әүерелештәр бер туҡтауһыҙ дауам итә. Күл төбөнең аҫҡа ултырыуы, базальттың өҫкә ағып сығыуынан яһалған вакуум ҡыуышлыҡтарҙан тип фараз итеүҙәр ҙә бар(дүртенсел дәүер четвертичный период).

Үҫемлектәр һәм хайуандар донъяһы

Чивыркуй ҡултығында аҡсарлаҡтар (Бүрәт Республикаһы)

Көҙгө Байкал

Байкалда 2600 төр һәм ярымтөр һыу хайуандары йәшәй. Төрҙәрҙең күплеге Байкал һыуының бөтөн ҡатламдарының да кислородҡа ныҡ бай булыуына бәйле. Күбеһе -эндемиктар, йәғни тик ошо һыу ятҡылығында ғына осрай. (1000 эндемик төр, 96 ырыу, 11 семья -эндемиктәр). 27 төр балыҡ Байкалдан башҡа бер ҡайҙа ла осрамай.. 100%-ы менән эндемиктар: нематодалар Mermitidae (28 төр), селәүсендәр Polychaeta (4төр), губкалар Lubomirskiidae (14), грегарин Gregarinea (6), изопод-ҡыҫалалар Isopoda (5), веснянкалар Plecoptera (2).

Амфипод-ҡыҫалаларҙың (350-нән 349-ы, 99 %) искорпен һымаҡ балыҡтарҙан (32-нән 31 -е, 96 %)-күлдең эндемиктары. Яҫы селәүсендәрҙән 90 % төр турбеллярия (150-нән 130) һәм ҡабырсаҡлы ҡыҫалаларҙың (150-нән 132) эндемиктар. 61-ҙән 36 төр һәм ярымтөр балыҡтар (59 %), 2 семья (13,3 %) һәм 12 ырыу(37,5 %) — эндемиктар. Эндемиктарҙан ҡыҫала эпишура күл зоопланктонының 80 % биомассаһын тәшкил итә һәм аҙыҡ сылбырының иң мөһим өлөше булып тора. Ул фильтр ролен үтәй: һөҙөп туҡлана һәм һыуҙы таҙартып тора[28].Байкал олигохеттары(әҙ төклө селәүсендәре) зообентостың 70-90 % биомассаһын тәшкил итә (84,5%-ы— эндемиктар). Күлдең таҙартыуҙа ҡатнашалар, бентофаг-балыҡтар (һыу төбөндә туҡланыусылар) менән йыртҡыс умыртҡаһыҙҙар өсөн аҙыҡ сығанағы булып торалар. Күлдең төбөндә газдарҙың тәбиғи әйләнешен тәъмин итәләр, органик ҡалдыҡтарҙы[29]. тарҡатыуҙа ҡатнашалар..Байкалдың тере бала тыуҙырыусы голомянка тигән балығы бигерәк тә ҡыҙыҡ.Тәне 30 % майҙан тора. Көн һайын аҙыҡ эҙләп төпкөлдән һайлыҡтарға тиклем арауыҡтарҙы байҡап сығып өлгөрә. Байкалда шулай уҡ, байкал омуле, бәрҙе, сиг, байкал мәрсене (Acipenser baeri baicalensis), шамбы, ҡыҙыл балыҡ , суртан һәм башҡалар тереклек итә. Байкалдың тағын бер үҙенсәлектәренән береһе- сөсө һыу губкаларының бик ныҡ тәрәндә лә осрауы. Шулай уҡ ҡарағыҙ: Байкал ҡоштары, Һуҫар , Байкал нерпаһы һәм Байкал күленең Әҙ төклө селәүсендәре( Олигохеты )

Халҡын һәм Байкалды өйрәнеү

Байкал Слюдянка ҡалаһы янында

Халыҡтары

1930 йылдарҙа урындағы халыҡтарҙан яҙып алған мәғлүмәттәр буйынса, XII—XIII быуаттарға тиклем Байкал эргәһендәге ерҙәрҙә баргуты тигән халыҡ йәшәгән. Аҙаҡ көнбайыштан бүрәттәр күсеп килгәндәр. Тәүҙә Байкалдың көнбайыш ярына, унан Байкал аръяғына килеп ултырғандар. Байкал эргәһендә тәүге урыҫ күскенселәре XVII аҙағында —XVIII быуат башында күренә башлай. Урыҫтарҙан беренсе булып Байкал менән танышыусы казак Курбат Иванов булған.

«Байкал» топонимы

Күл ярҙары Большие Коты ҡасабаһы янында

Аныҡ ҡына аңлатмаһы юҡ.Түбәндә иң киң таралған фараздар килтерелә:

• «Байырку» тигән ил һәм халыҡ исеменән (байегу, байирку, баюрку)
• Бурәт телендәге бай «тора» и гал "ут "тигән һүҙҙәрҙән (риүәйәттәр буйынса, Байкал ут бөркөп торған тауҙа барлыҡҡа килгән)
• Бурәт телендәге «ҡеүәтле аҡмаҫ һыу» тигән һүҙҙәрҙән
• Бурәт телендәге байхаа «натураль, тәбиғи, тереклек итеүсе»
• Бурәт телендәге "бай ут" тигән һүҙҙәрҙән;
• Яҡут телендәге баай — «бай» и кюёл — «күл».
• Яҡут телендәге байхал, байгъал «диңгеҙ», «ҙур, тәрән һыу».
• Ғәрәп телендәге Бахр-ал-Бака «күҙ йәштәре тыуҙырыусы диңгеҙ», «ҡот осҡос диңгеҙ».
• Бурәт телендәге «Байгаал-далай», "киң, ҙур һыу ятҡылығы, далай — "икһеҙ-сикһеҙ, ер йөҙө, юғары"..
• Юкагир телендәге вайгуол «ағып килгән ағастарҙың ярҙа ятып ҡалған өйөме».

Себерҙең тәүге урыҫ ергиҙәрҙәре Байкалды эвенк телендәге «Лама» (диңгеҙ) исеме менән йөрөткәндәр. Ә инде XVII быуаттың икенсе яртыһынан бурәттәрҙең атамаһына ( — бур. Байгал) күскәндәр. Тик бүрәттәрәҙәге «г» өнөн үҙҙәренә еңелерәк әйтелә торған «к» өнөнә алыштыралар. Ҡытай карталарында һәм һүрәтләмәләрендә күл «Байхэ» —Төньяҡ диңгеҙ; Снежная йылғаһы — «Удулхэ» (балыҡлы йылға); Лена йылғаһы — «Зулхэ».

Байкалды өйрәнеүсе күренекле эҙәрмәндәр, сәйәхәтселәр, яҙыусылар

1699—1701 йылдарҙа С. У. Ремезов тарафынан эшләнгән карта. Иркутск һәм уның эргәһендәге ерҙәрҙең схемаһы бирелгән. Масштаб күҙәтелмәй. Байкал бик бәләкәй итеп күрһәтелгән. Себер картаның һул яғынан, аҫҡы мөйөшендә

Ҡолғала Байкал омуле

• Протопоп Аввакум
• Бородин Леонид Иванович
• Верещаги, Глеб Юрьевич
• Гагемейстер Леонтий Андрианович
• Галазий Григорий Иванович
• Георг, Иоганн Готлиб
• Годлевский Виктор Александрович
• Головин Фёдор Алексеевич
• Дорогостайский Виталий Чеславович
• Дыбовский Бенедикт Иванович
• Дриженко Фёдор Кириллович
• Кож, Михаил Михайлович
• Колчак Александр Васильевич
• Колотил Леонид Григорьевич
• Коряков Евгений Алексеевич
• Кюхельбекер, Михаил Карлович
• Лут Борис Филиппович
• Мессершмидт Даниэль Готлиб
• Распутин Валентин Григорьевич
• Рагузинский-Владиславич Савва Лукич
• Ремезов Семён Ульянович
• Семерной, Виктор Петрович
• Соймонов Фёдор Иванович
• Спафарий Николай Гаврилович
• Туровцев Виктор Владимирович
• Фиалков Владимир Абрамович
• Черский Ян Доминикович
• Чехов Антон Павлович
• Шерстянкин Павел Павлович
• Штейнгейль Владимир Иванович

Тәрәнгә ерҙе быраулау

1990 йылдарҙа рәсәй, америка һәм япон ғалимдары берлегендә Байкалды өйрәнеү өсөн тәрәнгә быраулау халыҡ-ара проекты тормошҡа ашырыла. Быраулау ҡышҡыһын, боҙ араһында туңып ултырған карап аша башҡарыла. Быраулау -күл төбөндәге ултырма тоҡомдың киҫеме ярҙамында уның тарихын ентекләп өйрәнергә мөмкинлек бирә; Евразияның климатындағы үҙгәрештәрҙе аныҡларға ярҙам итә.

Нейтрин телескоп

Күлдең төпкөл өлөштәрен өйрәнеү 1993-1998 йылдарҙа тәрән һыулы нейтрин телескоп НТ200 төҙөлөп, байтаҡ эштәр башҡара. Юғары энергиялы (нейтрино) нейтрон өлөшсәләре ярҙамында күлдең төбөн енетекләп тикшереү мөмкинлеге асыла. 2010 йылдан алып тағы ла камилыраҡ нейтрин телескоп НТ1000 төҙөлә башлаған. Эшләй алыу күләме (эффективным объёмом) 1 км³ буласаҡ . 2017 йылға тиклем төҙөлөп бөтөүе ҡүҙаллана.

Байкалда «Пайсистар»

Байкалда кеше тарафынан идара ителә торған тәүге ҡоролмалар 1977 йылда төшөрөлә башлай. Был «Пайсис» атамалы канада ҡоролмалары күлдең тәрән урындарын өйрәнеү маҡсатында алдырылған. Лиственничное ҡултығында 1410 м-ға тиклем еткән булһа, 1991 йылда «Пайсис» Ольхондың көнсығыш яғынан 1637 м тәрәнлеккә төшөп етә.

Байкалда «Мир»

2008 йылдың йәйендә Байкалды һаҡларға булышлыҡ итеүФонды тарафынан Байкалда «Мир» фәнни-тикшереү экспедицияһы ойошторола Кеше тарафынан идара ителеүсе «Мир» тәрән һыу ҡоролмаһы бөтәһе 52 тапҡыр Байкал төбөнә төшөп, тикшеренеү эштәре башҡара. Ғалимдар тарафынан күл төбөнән[54]. һыу, грунт, микроорганизм өлгөләре(пробалары)алынып П. П. Ширшов исемендәге РАН-дың океанологии институрына тапшырыла. Экспедиция 2009—2010 йылдарҙа ла дауам итә.

Экология

Иркутск районының Листвянка ауылы яныда ҡышҡы Байкал

Байкал күле үҙенсәлекле (уникаль) экосистема булараҡ,уны һаҡлауҙың хоҡуки нигеҙҙәре 1999 йылда ҡабул ителгән «Байкал күлен һаҡлау тураһында» Федераль закон тарафынан көйләнә. Ошо Федераль законға ярашлы, Байкал тәбиғи биләмәһендә хужалыҡ һәм башҡа бөтә төр эшмәкәрлектең айырым режимы булдырылған. Рәсәй Федерацияһы Рәсәй Федерацияһы Хөкүмәте тарафынан тыйылған эшмәкәрлек төрҙәре раҫланған. Байкалдың бысраныуы төш урындарҙа ғына, айырым эре сәнәғәт ҡалдыҡтары ташланыуға[56]. бәйле булып ала.

Template:Начало цитатыБайкал тәбиғи биләмәһендә күлдең экосистемаһы хужалыҡ эшмәкәрлеге(антропоген) күҙгә күренеп үҙгәрештәр кисерә. Байкалды бысратыусылар исемлегендә иң билдәлеһе -Байкал целлюлоз-ҡағыҙ комбинаты(Целлюлозно-бумажный комбинат).Әммә күлгә иң күп бысраҡ Селенга йылғаһынан ағып төшә.Template:Конец цитаты.

Байкал тәбиғи биләмәһендә 2010 йылдағы экологик енәйәттәрҙең күбеһе ағастарҙы һәм ҡыуаҡлыҡтарҙы законһыҙ ҡырҡыу менән (енәйәттәрҙең 78,5 % -ы), рөхсәтһеҙ һыу хайуандарын тотоу һәм үҫемлектәрен файҙаланыу (12,4 %); урмандарға зыян килтереү менән(8,0 %); рөхсәтһеҙ һунар итеү, һыуҙы бысратыу, ветеринар ҡағиҙәләрҙе боҙоу, үҫемлектәрҙең сирҙәре һәм ҡоротҡостарына ҡаршы көрәш ҡағиҙәләренең боҙолоуына (0,9 %)бәйле. Иң күп енәйәттәр Бүрәт Республикаһында теркәлгән — 42,7 %.

Күҙәтеүҙәр нәтижәһе

2002—2007 йылдарҙа төрлө зарарлы матдәләрҙең рөхсәт ителгән микдары (ПДК).Таблицала В ПДК ҡиммәтенең артып китеү осраҡтарының йышлығы (тикшереү өсөн алынған өлгөләрҙең дөйөм һанынан проценттарҙа иҫәпләнгән):

Күрһәткес	2002	2003	2004	2005	2006	2007
ХПК	30	24	25	29	26	30
БПК5	24	31	26	17	9	15
Тимер	85	91	89	83	87	88
Баҡыр	70	79	93	85	96	97
Цинк	22	18	15	15	9	9
Алюмин	0	3	20	51	0	7
Марганец	0	80	80	100	0	93
Фенолдар	25	14	36	29	26	3
Нефть продукттары	19	12	18	24	0	28
Фторидтар	0	31	40	40	0	57

Күл бысраныуҙың төп сығанаҡтары

Селенга йылғаһы күлдең иң ҙур ҡушылдыҡтарының береһе. Унан килгән һыу ағымы йылына 30 км³. Был Байкалға койолған йылға һыуҙарының яртыһынан ашып китә.

Монголии биләмәләренән Селенги йылғаһы бассейны аша Байкалды бысратыусы булып Улан-Батор, шулай уҡ Заамаралағы алтын табыусы предприятие, Орхон менән Хараа-Гол йылғаларының үрге ағымында файҙалы ҡаҙылмалар табыусы предприятиелар тора.

Бынан тыш, Дархан ҡалаһының сәнәғәт предприятиеларын, төньяҡ Монголияның төҙөлөш комбинаттарын, тире эшкәртеүсе фабрикаларын, ҡорос иретеүсе заводын, аҙыҡ сәнәғәте предприятиеларын эсенә алған эре индустриаль үҙәгенән бысраҡ һыу ағып төшә.

Рәсәй биләмәләрендә Селенга йылғаһын бысратыусы Улан-Удэ ҡалаһы. Уның таҙартҡыс ҡоролмалары сәнәғәт, коммуналь хужалыҡтар түккән бысраҡ һыуҙарҙы тейешле кимәлгә еткереп таҙалай алмай. Бүрәт Республикаһында Байкал бассейнына ҡараған тораҡ пункттарының күбеһендә таҙартҡыс ҡоролмалары ныҡ туҙған, ә ҡайһылырында улар бөтөнләй юҡ.

Нисә йылдар инде, Селенга йылғаһының Стеклозавод ҡасабаһы эргәһендә нефть продуктары менән бысраныуына кәртә ҡуя алмайҙар. Уның төп ҡушылдыҡтары аша - Байкал аръяғы өлкәһендәге Чикой и Хилок йылғаларынан да Байкалға байтаҡ ҡалдыҡтар ағып төшә.

Байкалға янаған иң ҡурҡыныс хәүеф — сәнәғәт һәм көнкүреш ҡалдыҡтары. Ҡалдыҡтарҙың бик әҙ өлөше генә юҡ ителә (эшкәртелә). Джидинск вольфрам-молибденового комбинатының (ул хәҙер эшмәкәрлеген туҡтатҡан инде) 1934—2001 йылдар эшмәкәрлеге һөҙөмтәһендә тупланған ҡалдыҡтар, Закаменск ҡалаһының өстән бер өлөшөн ағыулап, үтә лә зыян килтерә. Байкал күленә унан әле булһа иң ҡурҡыныстар исемлегендәге химик элементтар ағып төшөүен дауам итә.

Байкал тәбиғи биләмәһендә . Закаменск районындағы Модонкуль йылғаһы — гидрохимик күрһәткестәре буйынса иң бысраҡ йылғалар иҫәбендә.

Целлюлоза-ҡағыҙ комбинаты

БЦБК Байкал яны биләмәләрендә һыуҙы, атмосфераны ағыулап торҙо 1966 йылда Байкал целлюлоза-ҡағыҙ комбинаты (БЦБК) сафҡа кереү менән, уның эргәһендә күлдең төбө эшлектән сыға башлай (дегратация). Һауаға бүленеп сыҡҡан газ һәм туҙандан БЦБК эргәһендәге тайгала кире күренештәрбашлана, ағас баштары ҡорой башлай, урмандың кибеүе күҙәтелә . 2008 йылдың сентябрендә комбинатта һыу әйләнешенең йомоҡ системаһын булдыралар. Әммә сығанаҡтарҙан күренеүенсә , система эшкә яраҡһыҙ булып сыға. Шуға ла, бер айҙан комбинатты ябалар. Рәсәй Федерацияһы Хөкүмәте ҡарары менән 2010 йылдың 13 ғинуарынан тыйыу туҡтатылып, 2010 йылдың 8 июленән комбинат яңынан эшен башлап ҡарай.

2010 йылдың июлендә «Мир» ҡоролмалары тарафынан комбинат эргәһендә күл төбөнән ләм өлгөләре алына. Ундағы диоксиндың күрһәткестәре ғәйәт ҙур була (ә ул тереклектең бар төрө өсөн дә бик ҡурҡыныс ағыу булып тора), хатта төньяҡ һәм үҙәк өлөштәрендәгенән 40—50 тапҡырға күберәк була. Тикшереү өсөн өлгөләр төрлө тәрәнлектәрҙән алынып, күпселегендә диоксин микдары рөхсәт ителгән миҡдарҙан 3—8 тапҡыр артыҡ икәнлеге асыҡлана.

2013 йылдың февраленән Рәсәй Хөкүмәте комбинатты ябырға тип ҡарар сығара. Сентябрҙан комбинатта эштәр туҡтатылып, предприятияның хеҙмәткәрҙәрен ҡыҫҡартыу башлана.

2013 йылдың 28 декабренән Рәсәй Хөкүмәте комбинат урынында «Рәсәй ҡурсаулыҡтары» . экспоүҙәк (экспоцентр) төҙөргә ҡарар итә.

Байкал — һыуһаҡлағыс

1956 йылдан күл гидроэлектроэнергетикала ҡулланыла башлай. Иркутск һыуһаҡлағысының бер өлөше булып, ундағы һыу кимәле 1 м тиклем күтәрелә.

1959—1962 йылдарҙа Иркутск ГЭС-ғы быуалағы һыу артыуына бәйле, күл кимәле 1,2 м-ға арта. Һыу кимәленең йыл эсендә 1,34 метрға тирбәлеүе, ә дөйәм алғанда уртаса 0,8 метрға артыуы 500 км2 тиклем ерҙәрҙең һыу аҫтында ҡалып, яр буйындағы урмандарҙың һәм башҡа үҫемлек бергәлектәренең хөртәйеүенә килтерә. Ярҙары емерелеп (абразия процестары), яр һыҙаттары унар метрға сигенә. Ярка утрауы янында яр 100—350 метрға сигенеп, уны өлөштәргә бүлгеләй.

Һыу кимәленең түбән төшөүе яр буйҙарын ашай, уя, емерә, ел эрозияһына килтерә, ә үтә ныҡ түбәнәйгәндә ҡултыҡтар кибеп, ыуылдырыҡ сәсә һәм ҡоштарҙың оя ҡороу урындары юҡҡа сыға, башҡа хайуандарҙың тереклегенә лә насар йоғонто яһай. Шуға ла, Рәсәй Хөкүмәтенең ҡарары (ҡарар № 234, 26 март 2001 йыл) менән, хужалыҡ һәм башҡа эшмәкәрлек мәлендә Байкал күлендә һыу кимәленең тирбәлештәре тымыҡ океан системаһы буйынса 456 м — 457 м арауыҡтарынан үтмәҫкә тейеш.

Көнсығыш нефть үткәргесенә бәйле хәлдәр

Төп статья: Көнсығыш нефть үткәргесе «Транснефть» компанияһы Байкал эргәһенән үтеүсе «Көнсығыш Себер —Тымыҡ океан» нефть үткәргесен төҙөй. Тәүҙә трасса күл ярының эргәһенән тиерлек үтергә тейеш була. Ул саҡта, нефть түгелеү ихтималы булып, Байкалға экологик хәүеф янар ине. Күп һанлы ҡаршылыҡ саралары үтеп, шулай уҡ 2006 йылдың 18 мартында меңәрләгән кешеле митинг һөҙөмтәһендә, В. В. Путин Томскиҙа Себер губернаторҙары менән кәңәшмә үткәрә. Унда Байкалдың төньяҡ ярынан 40 км яҡын килмәҫлек итеп проектты үҙгәртергә ҡуша. «Транснефть» Байкал һыуйыйғыс зонаһынан 350—400 км арыраҡ итеп, нефть үткәргесенең яңы маршрутын төҙөй .

Байкал — Бөтә донъя тәбиғи мираҫы

1996 йылда Байкал Бөтөн донъя тәбиғи мираҫы исемлегенә индерелә(ЮНЕСКО.

Браконьерлыҡ

Байкал тәбиғи биләмәһендә иң сетерекле хәл булып браконьерлыҡ тора. Рөхсәтһеҙ ауланған йәнлектәрҙең күбеһе -Байкал нерпаһы һәм, бигерәк тә, балалары. Уларҙың һаны ҡыҫҡарыуына йәмәғәт иғтибарын йәлеп итеү өсөн 2003 йылдан 25 май Нерпа көнө (День нерпёнка)тип билдәләнгән. 2011 йылда ыуылдырыҡ сәсеү мәлендә омул балығын тотоу ике мәртәбәгә артып киткән. Күлдә тотолған балыҡтарҙың яртыһынан күбе рөхсәтһеҙ тотола.

Байкалды һаҡлау менән шөғәлләнеүсе ойошмалар

• Байкал күлен һаҡлауға булышлыҡ итеү фонды
• «Байкал экологик тулҡыны»
• Ҡырағай тәбиғәттең Бөтөн донъя фонды
• Рәсәй Гринписы
• Экологик фонд «Таҙа Байкал»
• ФП «Байкалды бергәләп һаҡлайыҡ»

Пелемле тикшеренеүләр

Пелемле ойошмалар

• Моңҡан күлнең ҡурсаулығы
• Байкальский институт природопользования СО РАН
• Моңҡан күл тикшеренеүнең үсәге (АНО)
• Моңҡан күлнең мөсәйе (ИНЦ СО РАН)
• Иркутскның тәүләт университеты, Ламағат ғилми-тикшеренеү институты
• Иркутск өлкә край үрәнеү мөсәйе
• Рус географик йәмғиәтенең Иркутск өлкә бүлеге
• Лимнологик институт (СО РАН)
• Моңҡан күл йанның милләтле паркы

Туризм

Туристар Байкалда

Тиҫтәләгән тимер юл туннеленең береһе

Катунь ҡасабаһында бурәт тирмәләре

Моңҡан күлгә төрлө йуллар аша парғалы пулаты. Әтәттә, перенце Иркутск, Улан-Удэ йә Северобайкальск, тай тораларға киләтеләр. Аннан суң ынтыҡлы итеп маршрутны айыҡлағалы пулаты. Иркутск пелән Улан-Удэ арасынтағы Транстөнйаҡасия магистрале пуйлап килгәнтә, күс алтынта ғына парып йеткәнцә соҡланҡы күренешләре пелән күл йәйелеп йататы.

Иркутсктан 65 км алыҫлыҡта ғына, Ангараның Байкалдан сыҡҡан ерендә, яр буйында Листвянка ҡасабаһы ята. Был туристарҙың иң күп килгән урыны.Өлкә үҙәгенән автобус йәки теплоход менән сәғәт тирәһендә генә килеп етеп була. Бында бик күп экскурсиялар, әүҙем ял төрҙәре ойошторола. Күл буйлап круиздар ҙа тап ошо ҡасабанан башлана.

Маршруттар Листвянка ҡасабаһынан Большие Коты ҡасабаһына тиклем, Изге танау ( Святой Нос.) ярымутрауына, Ольхон утрауына һәм башҡа урындарға.

Байкал ярында Слюдянка менән Байкальск ҡалалары урынлашҡан. Слюдянкала тулыһынса мәрмәрҙән эшләнгән тимер юл вокзалы бар.. Байкальскта тау саңғыһы трассаһы эшләй, ә йәйгелек ҡояшлы көндәрҙә күтәргес кабиналарҙан күлдең ҡаршы яры менән Байкал һырттары һәйбәт күренә

Күлдең көнсығыш яры яғындағы Баргузин ҡултығы – туристарҙың яратҡан урыны. Унда «Байкал гаваны» туристик-рекреацион зонаһы урынлашҡан.

Максимиха ауылынан Изге танау (Святой Нос.) ярымутрауына тур алырға була. Бында һыбай һәм йәйәү сәйәхәттәр ҡаралған. Көньяҡтараҡ Яңы Энхэлук, Заречье, Сухая ҡасабалары урынлашҡан. Уларҙа ял йорттары булдырып, уңайлы шарттар тыуҙырып (шулай уҡ, юрталарҙа), ҡунаҡтар ҡабул итеп туристарға хеҙмәт күрһәтеүсе шәхси хужалыҡтар бар.

Энхэлук менән Сухой араһында Загза көкөртле водород ҡайнар сығанағы урынлашҡан.(Загза йылғаһына яҡын ғына).

Байкалдың иң хозур урыны - ҡарап туйғыһыҙ бухталары, сихри утрауҙары, шифалы сығанаҡтары менән данлыҡлы Чивыркуй ҡултығы. Изге танау ( Святой Нос.)ярымутрауындағы түбәләрҙән ҡултыҡҡа бик матур күренештәр асыла. Унда Усть-Баргузин ҡасабаһы аша баралар. Селенга йылғаһы тамағынан 30 км көньяҡтараҡ, Посольский сор ҡултығында Байкальский Прибой — Култушная рекреацион зонаһы урынлашҡан. Бында туристарҙы хеҙмәтләндереүсе туристик базалар күп. Күлдең төнъяғында Хакусы курорт бар.Унда Нижнеангарск һәм Северобайкальсктан теплоходта ғына һәм ҡышын боҙҙан барып була.

Күл тирәләй Ҙур Байкал Һуҡмағы —экологик һуҡмаҡтар селтәре булдырылған. Улар аша туристар өсөн Байкалдың һоҡланғыс тәбиғәте менән танышырға, иҫ киткес күренештәре менән хозурланырға бөтә мөмкинлектәр ҙә бар.

Күренекле урындары

Байкал һәм уның эргәһендә тәбиғәт ҡомартҡылары, мәҙәни ҡомартҡылар, тарихи урындар, археологияға бәйле күренекле урындары бик күп. Уларҙың ҡайһы берҙәре:

• Шаман-таш ҡаяһы
• Чивыркуй ҡултығы
• Баргузин ҡултығы
• Ушкань утрауы
• Песчаная бухтаһы
• Ольхон утрауында Шаман ҡаяһы мороно
• Лударь мороно
• Рытый мороно
• Черск (пик) үре — диңгеҙ кимәленән 2090 м
• Байкал тирәләй тимер юлы
• Фролиха (әрәмә)

Фактлар

• Байкалдың барлыҡ һыуын, (23 615,390 км³), Рәсәй халҡына бүлеп бирһәң(141 927 297 кеше), һәр береһенә 166,4 мең кубометр һыу тура килә. Пы сама пелән 60-ар тонналы 2773 тимер йул цистернасы.
• Күлне тикшереү пелән шөғәлләнеүселәрҙән Л. Г. Колотило(к.г.н) "Байкал хаҡы"нда яҙыуынса, күл һыуының утилитар баһаһы 236 триллион доллар. Уның мәҡәләһе ҙур ғына ҡыҙыҡһыныу тыуҙыра, шулай уҡ «Рәсәй Гринписы»нда ла. Уның төп нигеҙҙәре 2012 йылдың 27 ноябрендә (авторын әйтмәйенсә генә) В. В. Жириновскийҙың «Яңылыҡтар 24» телеканалында биргән интервьюһында әйтеп кителә.

Фильмнар

• 1965йылда М. Горький исемендәге ки-ностудия «Байкалға килегеҙ» тигән кинокомедия төшөрә.
• 1969 йылда М. Горький исемендәге киностудия «Күл янында» фильмен төшөрә.
• 1992 йылда «Леннаучфильм» киностудияһы «Байкал тураһында риүәйәттәр» тигән фәнни-популяр фильм төшөрә (режиссёр-оператор В. Петров. Фильмдә күлдең географик һәм тәбиғи үҙенсәлектәре, шулай уҡ халҡының тарихы бәйән ителә.
• 2011 — Евгений Гришковец ҡатнашлығында Сатисфакция нәфис фильм төшөрөлгән. Фильм Байкал ярында, Листвянка ҡасабаһында төшөрөлә (отель «Маяк»).
• 2011 — нәфис фильм «Байкалға».
• 2012 — нәфис фильм «Байкалға — 2».

Моңҡан күл филателияла

1959 йыл: Моңҡан күл	1966 йыл: Байкалдың промысла әһәмиәтендәге балыҡтары	1966 йыл: Байкал мәрсене	1966 йыл: Байкал бәрҙеһе

Һылтанмалар

• Template:Книга
• озеро Байкал.инфо — информационный сайт о Байкале
• Природа Байкала
• Байкал на сервисе Яндекс.Панорамы
• Проект «Озеро Байкал» // Гринпис
• Объект Всемирного наследия ЮНЕСКО «Озеро Байкал» на сайте Фонда «Охрана природного наследия»