Цеснок (лат. Allium sativum L., общеславянска назва: у ст.укр. чеснокъ, укр. чеснок, укр. бешеди Словацкей цéснiк, цéсник, поль. czosnek pospolity, чес. česnek kuchyňský, серб. бели лук, горв. češnjak) – єднорочна рошлїна характеристичного паху и смаку, богата з протеїнами, витамином Ц, минералнима материями и етеричним олєйом (єст у нїм 35-40% сухей материї).
| Цеснок | |
|---|---|
 | |
| Наукова класификация | |
| Царство:
Кладус: Кладус: Кладус: Ряд: Фамилия: Подфамилия: Род: Файта: |
Plantae
Tracheophytes Angiospermae Monocotyledones Asparagales Amaryllidaceae Allioideae Allium A. sativum |
| Биномне мено | |
|
Allium sativum
L. | |
Историят – рахує ше же цеснок перши почали ховац Єгиптянє и же одбавел важну улогу у їх култури. Тримали го за святу рошлїну, та ше го часто пренаходзело у фараонских криптох и пирамидох. Пре интензивну арому и смак, цеснок ше нє хаснує як желеняву у узшим смислу, алє насампредз як додаток велїм єдлом.
Нутритивна вредносц – по своїм составе, цеснок ма високу нутритивну вредносц. У цеску єст води, бильчки, масци, угльово гидрати, влакна и минерали: натриюм, калиюм, маґнезиюм, калциюм, фосфор, желєзо, сумпор. Главни витамини присутни у цеску: каротен, витамини Е, Б1, Б2, Б3 и витамин Ц. Здравствену вредносц му дава етерични олєй у хторим єст сумпору (смак и пах) и рошлїнски антибиотик - алицин.
Садзенє: цеснок ше садзи вєшенї або вчас на яр. Пред садзеньом струча ше оддвоює од главки, та ше лєм тоти векши хаснує за садзенє. Садзиц мож цеснок механїзовано зоз садзачами. На ровней жеми ше го садзи у шорох на оддалєносци 30 центи, а у шоре оддалєносц стручох би мала буц 10-12 центи, глїбина садзеня вєшенї треба же би була на 4-5 центи, а на яр 2-3 центи. Цеснок ше вибера кед лїсце пожовкнє и стебелко полєгнє. Виняти цеснок ше одвожи на витровите место защицене од слунка, дзе ше го чува на температури од 1-2 ºЦ з релативну влагу воздуху од 70-75 % и з превитрованьом. У домашнїх условийох ше го звичайно плєце до венцох. Пред самим садзеом за репродукцию ше вибера здрави и нєочкодовани векши главки правилних формох. Кед ше цеснок садзи ручно, струча ше садзи вертиклано, так же би зачаток стебелка вошол 4-5 центи глїбоко до жеми. Кед ше цеснок садзи на яр, найлєпше го садзиц вчас, накадзи хвиля дошлєбодзи.
Цеснок одпорнєйши од цибулї на жиму и мраз, бо ма твардейши лупки зоз хторима є обвити. Оптимална температура за пестованє цеску 18-22 °Ц, а у периодзе дозреваня муши буц дакус висша (коло 26 °Ц). Док дозрева, добре кед влага воздуху 60-65%. Садзенє у плодоряду - кажди 3-4 роки, а найбаржей одвитую предкултури як цо: капуста, парадичи и паприґа, бо зохабяю нєзакоровчену жем.
Допатранє цеску – Под час веґетациї допатранє цеску ше состої у борби процив коровча, наводньованю, прикармйованю и защити од рошлїнских хоротох и чкодлївцох. Примєньованє гербицидох представя вельке олєгчанє у борби процив коровча, бо механїчни мири (окопованє) вимагаю вельо роботи, окреме на векших поверхносцох.
Файти цеску – єст єшеньски цеснок (садзи ше вєшенї, прежимує и такой на яр почнє розвивац веґетативну масу и главку под жему. Дозрева на початку лєта, ма кратши период мированя, та го нє мож чувац до яри. Лїсца и фалшиве стебелко углавним векши, як и сама главка, з меншим числом вельких стручох.
Ярнї цеснок ше садзи на яр а дозрева коло половки лєта. Мож го зачувац до идуцей яри, бо ма длугши период мированя. Тоти екотипи чувствительнєйши на нїзки температури, та ше их прето садзи на яр. Лїсца и фалшиви стебелка им ценши и узши, а главки дробнєйши, з векшим числом менших стручох.
Алтернативни цеснок - по прикметох блїзши ярнїм екотипом, алє го мож садзиц вєшенї, бо є одпорнєйши на нїзки температури як ярнї цеснок. Кед ше цеснок садзи вєшенї, предлужує ше му веґетацию, цо резултує з векшу главку а з тим и векшим урожайом у одношеню на ярнє садзенє.
Хаснованє – цеснок ше у народней медицини хаснує за лїченє орґанох за диханє, охореного шерца и кревових судзинох (атеросклерози), нервних хоротох, больох у глави и млосци, лїченє орґанох за претровйованє, процив паразитох у черевох, хоротох скори и охореня печинки.
Цеснок ше тиж хаснує и у науковей медицини: уходзи до составу рижних препаратох за звекшованє апетиту, за моцнєнє, як стимуланс нервней системи, процив високого кревного прициску, артеросклерози, як и ефикасне антисептичне превентивне средство процив рижни оберацих хоротох (тифус, ґрипа, дифтерия, колера), процив хронїчного бронхитису, велького и обичного кашлю як експекторанс, у форми кашочки за лїченє вредох и под.
Нутритивна вредносц на 100 g (3,5 oz)
Енерґия - 623 kJ (149 kcal)
Угльово гидрати - 33,06 g
Цукри - 1 g
Поживово влакна - 2,1 g
Масци – 0,5 g
Протеїни – 6,36 g
Витамини
Тиамин (Б1) - (17%)
0,2 mg
Рибофлавин (Б2) - (9%)
0,11 mg
Ниацин (Б3) - (5%)
0,7 mg
Витамин Б5 - (12%)
0,596 mg
Витамин Б6 - (95%)
1,235 mg
Фолат (Б9) - (1%)
3 μg
Холин - (5%)
23,2 mg
Витамин Ц - (38%)
31,2 mg
Минерали
Калциюм - (18%)
181 mg
Желєзо - (13%)
1,7 mg
Маґнезиюм - (7%)
25 mg
Манґан - (80%)
1,672 mg
Фосфор - (22%)
153 mg
Калиюм - (9%)
401 mg
Натриюм - (1%)
17 mg
Цинк - (12%)
1,16 mg
Други конституенти
Вода - 59 g
Селен - 14,2 μg
Цеснок ма барз слаби, скоро нєобачлїви пах, док ше го нє зашкрабнє або розреже. Накадзи ше го почнє резац, шекац, ламац, таргац або тлучиц, такой почина випущовац характеристични оштри пах. У тим поглядзе цеснок подобни зоз хрином, ретхвочку, ретхву, сенфом и другима файтами рошлїнох хтори нє маю пах док су у цалє, а кед ше их ранї, випущую оштри пах сумпорних єдинєньох яки характеристични за шицки дроґи у хторих єст сумпорни ґликозиди або сумпорни гетерозиди.
Литература
- Оксана Тимко Дїтко, назви рошлїнох и животиньох у руским язику, Вуковар 2016, б. 55, 61, 62
- Енциклопедия Нового Саду 13, ЛЕС – МАП, Нови Сад 1999, б. 105-106
- Словнїк руского народного язика II, O – Я, Филозофски факултет, Одсек за русинистику, Нови Сад 2017, б. 690
Вонкашнї вязи
- Češnjak www.agroklub.com