Кромпля (лат. Solanum tuberosum L.) – у українских бешедох коло кромпля єст и кромплї, вост. слц. krompl'i. У своєй основи ма нєм. Grundbrine (жемово грушки), хторе у нємецких диялектох звучи як krumpirne, krumpir. Слово найскорей пожичене прейґ мадярского krumpli (исте).
| Кромпля | |
|---|---|
 | |
| Наукова класификация | |
| Царство | Plantae |
| Кладус | Tracheophytes |
| Кладус | Tracheophytes |
| Кладус | Asterids |
| Ряд | Solanales |
| Фамилия | Solanaceae |
| Род | Solanum |
| Файта | S. tuberosum |
| Биномне мено | |
Solanum tuberosum L.
| |
Кромплї найрозширенша желєнява у нас и, коло капусти и пасулї, спада медзи основни животни артикли як цо хлєб, млєко и месо.
Походзенє
Историйни записи шведоча же Шпанци як колонизаторе Южней Америки нашли кромплї у Перуу. Природни бивальнїк им у Андох Перуа и Боливиї, на висини прейґ 4.000 метери. Зоз Шпаниї кромплї пренєшени до Италиї, Белґиї, Нємецкей, Австриї и Французкей.
Монахи з фрушкогорских манастирох заслужни за преношенє кромпльох по Сербиї – перше до манастира Благовищеня у чачанским краю, под гору Єлицу, а оталь ше тота желенява далєй ширела.
Ботанични опис рошлїни
.jpg)
Кромпля вецейрочна лїсцаста рошнїна висока колоєден метер, животней форми ґеофита - ма под'жемне стебло. На ризому єст велї столони на хторих ше формую гомолї. Лїсца пиркасто подзелєни. Поставени су зменююцо. Фарба квитку варира од билей по целовкасту и лиловкасту, зоз барз жовтима прашнїками хтори зроснути з основу венчика, а антери им медзи собу припити. Квети иншак актиноморфни, поставени су терминално и ґруповани до цимозних ґириздочкох. И венчик и погарик маю по пейц лїсточка, з тим же фарбу квитку дава венчик хтори ишак симпентални. Прашнїки з антерами хтори ше отвераю на верху маю два пори, а плоднїк двооки. Слупчок плоднїку длугши од прашнїкох. Квитнє од юния до авґуста. Опращкованє у векшини случайох вонкашнє (з инсектами, витром).
Енерґетска вредносц кромпльох 130 kcal
Протеїни: 2,36 g
Угльово гидрати: 28,7g Влакна: 0,4 g
Масци: 0,19 g Цукер: 0,1 g
Кромплї маю 87 калориї на 100 ґрами.
Поживна вредносц
Млади кромплї на яр и у перших дньох лєта обезпечую вельку часц енерґетских потребох чловека пре богатство скробу (крохмалю), протеїнох и витамину Ц. Маю у себе важни минерали, та прето їх нутритивна вредносц наглашена. Кромплї подмирюю орґанизем зоз найменєй 60% потребним количеством витамину Ц.
Дзепоєдни продукователє заградкових рошлїнох садза и сладки кромплї (Ipomea batatas), хтори богати зоз суху материю (до 30%), угльовима гидратами, окреме з цукром, та маю векшу енерґетску вредносц. Єст били кромплї хтори ше при вареню розваря, и червени – хтори ше нє розпадую.
Хаснованє
Кромплї ше є як прилог ґу месу, та можу буц варени на пире, варени як кромльова шалата, пражени на масци або олєю на помфрит, печени на тепши або печени на лупу. Термично обробени кромплї ше поджами, та ше вец можу пражиц як кромплянїки або вариц як ґомбовци зоз шлївками.
Литература
- Енциклопедия Нового Саду 12, КОС – ЛЕР, Нови Сад 1999, б. 101
- Оксана Тимко Дїтко, Назви рошлїнох и животиньох у руским язику, Вуковар 2016, б. 52, 64
Вонкашнї вязи
- Krompir – kalorije, nutritivna vrednost i uticaj na zdravlje, Fittproteam.com
- Кромпир, Википедија на српском језику