ရှေးဟောင်း ရခိုင်သမိုင်းနန့် ယဉ်ကျေးမှု သုတေသန နယ်ပယ်တွင် နိုင်ငံခြား သုတေသီ ပညာသျှင် အတော် တိတိ ပေါ်ထွက်ခပါရေ။ မြန်မာ တိုင်းရင်းသားတိထဲမှမူ လက်ချိုး ရေတွက်ကြည့်လျှင် လက်တဖက် ပင် ပြည့်မည် မထင်ပါ။ အထူးသဖြင့် ရခိုင်ခေတ်ဦး ကျောက်စာ၊ ခေါင်းလောင်းစာ၊ ကြေးပြားစာ၊ ဒင်္ဂါးတိနန့် ပတ်သက်ပနာ စနစ်တကျ သုတေသန ပြုသူ အလွန် နည်းပါးခရေ။ ရခိုင် တိုင်းရင်းသားတိထဲမှ ဦးစံရွှေဘု၊ ရခိုင်ပဏ္ဍိတ် ဦးဦးသာထွန်း၊ ဦးအောင်သာဦး ရို့သာ ထင်ထင်ရှားရှား ဟိခရေ။ ဦးစံရွှေဘုမှာ စစ်မဖြစ်မီက ရခိုင်ပြည်နယ် ဂုဏ်ထူးဆောင် ရှေးဟောင်း သုတေသီ (Archaecologist) တဦး ဖြစ်ပနာ၊ ရခိုင်သမိုင်းနန့် ပတ်သက်ပနာ မြန်မာနိုင်ငံ သုတေသန အသင်းဂျာနယ် (The Journal of Burma Research Society) တွင် အင်္ဂလိပ် ဘာသာဖြင့် သုတေသန စာတမ်းတိ ရွီးခသူ ဖြစ်ရေ။ အခြား ထင်ရှားသူ တဦးမှာ ရန်ကုန် တက္ကသိုလ် ရူပဗေဒ ပါမောက္ခ၊ နောင်တွင် အထက်တန်း ပညာ ဦးစီးဌာန ညွှန်ကြားရေးမှူးချုပ် ဖြစ်လာသူ ရခိုင် အမျိုးသား ဦးစံသာအောင် (၁၉၂၅-၁၉၈၁) ဖြစ်ရေ။
| ဦးစံသာအောင် | |
| ကိုယ်ရီးအကျဉ်းချုပ် | |
| မွီးသက္ကရာဇ် | ၁၉၂၅ ခုနှစ်၊ ဖေဖော်ဝါရီ ၂၇ ရက် |
| နာမည်ရင်း | |
| မိဘနာမည် | ဦးသာဇံဦး (K.S.M., A.T.M.) +ဒေါ်မဘု |
| မွီးဖွားရာနီရာ | ရခိုင်ပြည်နယ်၊ |
| နိုင်ငံသား | မြန်မာနိုင်ငံ |
| လူမျိုး | ရခိုင် |
| ကိုးကွယ်ရေဘာသာ | ထေရဝါဒ ဗုဒ္ဓဘာသာ |
| ပညာအရည်အချင်း | မဟာသိပ္ပံဘွဲ့ (A.M.)-(ဟားဗတ် တက္ကသိုလ်) |
| အလုပ်အကိုင် | စာရီးဆရာ၊သမိုင်းသုတေသီ |
| အိမ်ထောင်ဖက် | |
| သားသမီး | |
| ထင်ပေါ်ကျော်ကြားမှု | စာရီးဆရာ၊သမိုင်းသုတေသီ |
| ထင်ယှားရေလက်ရာတိ | [အေဒီခြောက်ရာစုနန့် ယင်းမတိုင်မီ ရခိုင်ပြည် သုံးအက္ခရာ] |
| ရယှိခရေဆုတိ | အမျိုးသား စာပီဆု-၁၉၇၁ |
| လက်မှတ် | |
| ကွန်ယက် | |
ဦးစံသာအောင်ရေ ရှေးဟောင်း ပျူ၊ မွန်၊ မြန်မာ အက္ခရာရင်းမြစ် ပညာသျှင် ဦးသာမြတ်ကို စံပြုပနာ သိပ္ပံ ပညာ နယ်ပယ်မှ ဝိဇ္ဇာပညာရပ် နယ်ပယ်သို့ ကူးပြောင်းလာသူ တဦး ဖြစ်ရေ။ ဦးသာမြတ်ရေ စိုက် ပျိုး ရေး သိပ္ပံဘွဲ့ရ လယ်သာ စိုက်ပျိုးရေး ညွှန်ကြားရေးဝန် ဘဝမှ ယဉ်ကျေးမှု ဗိမာန် ညွှန်ကြားရေး ဝန် ၊ မြန်မာ စာပီ ဘာသာစာကားနန့် ယဉ်ကျေးမှု သုတေသန ပညာသျှင် အဖြစ် ထင်ရှားခသူ ဖြစ်ရေ။ ထို့အတူ ဦးစံသာအောင်ရေလည် အမေရိကန် ပြည်ထောင်စု ဟားဗတ် တက္ကသိုလ်မှ ရူပဗေဒဖြင့် မဟာ သိပ္ပံဘွဲ့ A.M. (Physics) ရပနာ ရူပဗေဒ ပါမောက္ခ၊ အထက်တန်းပညာ ဦးစီးဌာန ညွှန်ကြားရေးမှူးချုပ် အဖြစ် ထမ်း ဆောင်ခရေ်လည်း ရှေးဟောင်း ရခိုင်သမိုင်းနန့် ယဉ်ကျေးမှု ပညာသျှင် အဖြစ် ပိုမို ထင်ရှားခပါ ရေ။
ရှေးဟောင်း ရခိုင်သမိုင်းနန့် ပတ်သက်ပနာ မြန်မာ့သမိုင်းတွင် ခေတ်အဆက်ဆက် စနစ်တကျ တူးဖော်မှု အားနည်းခရေ။ ထို့ပြင် ရခိုင် ရာဇဝင်ရေလည်း အခြားရေ ရာဇဝင်တိ နည်းတူ ဒဏ္ဍာရီဆန်ရေ ရှေးဟောင်း အစဉ်အလာ ပြောစကားတိ၊ ထူးကဲ အံ့သြဖွယ်ရာတိနန့် ဆက်နွှယ်နီရာ ခိုင်မာမှု မဟိလှချေ။ သို့ရေ် အေဒီ ၇၂၉ ဝန်းကျင်တွင် ရေးထိုးခရေဟု ယူဆရေ အာနန္ဒစဏ္ဍန္ဒ ကျောက်စာကို ရခိုင်ပြည် နယ် မြောက်ဦးဟိ သျှစ်ရေင်းဘုရား၌ တွိ့ဟိခရာမှ ခေတ်ဦး ရခိုင် သမိုင်းရေ ပိုမို ပီပြင်လာပါရေ။ အာနန္ဒစန္ဒြ ကျောက်စာကို သျှစ်ရေင်းဘုရား အနီးတွင် တွိ့ရေကြောင့် သျှစ်ရေင်းဘုရား ကျောက်စာ ဟုလည်း ခေါ်ဝေါ်ခကတ်ရေ။ ဤကျောက်စာကို ရခိုင်ဘုရင် မင်းဗာကြီး (၁၅၃၁-၁၅၅၃) လက်ထက် တွင် ဝေသာလီမြို့ နန်းတော်ရာကုန်း အနီးမှ မြောက်ဦးမြို့ သျှစ်ရေင်းဘုရား အ နီး ပြောင်းရွှေ့ထား ခခြင်း ဖြစ် ရေ။ အာနန္ဒစန္ဒြ ကျောက်စာအရ ရခိုင် ဝေသာလီမြို့ဟောင်း ရေ မြန်မာ့သမိုင်းတွင် အစော ဆုံး မြို့ပြ နိုင်ငံတိဟု ယူဆရေ ဗိဿနိုး၊ ဟန်လင်း၊ သရေခေတ္တရာ ရို့နန့် ခေတ်ပြိုင်ဟု ပညာ သျှင်တိ က သတ်မှတ် ခကတ်ရေ။
အာနန္ဒစန္ဒြ ကျောက်စာကို ပထမဦးဆုံး အဓိပ္ပာယ် ဖော်ထုတ်ပနာ စာတမ်းရွီးသားခရေ ပညာသျှင်မှာ အင်္ဂ လန်နိုင်ငံ၊ အောက်စဖို့ဒ် တက္ကသိုလ်၊ ဘေလီယာ ကောလိပ်မှ အရှေ့တိုင်း ပညာပါမောက္ခ ဒေါက်တာ အီး၊ အိပ်ချ်၊ ဂျွန်စတင် ( Dr.E.H. Johnston) ဖြစ်ရေ။ ဂျွန်စတင်နန့် ခေတ်ပြိုင် လေ့လာသူ တဦးမှာ အိန္ဒိယ ကျောက်စာဝန် ဒေါက်တာ ဒီ၊ စီ၊ ဆာကား (Dr. D. C. Sircar) ဖြစ်ရေ။ ဂျွန်စတင်ဧ့ စာတမ်းရေ ဂျွန်စတင် ကွယ်လွန်ပြီးမှ ဆာရစ်ချတ်ဘန်း (Sir Richard Bum) နန့် ပါမောက္ခ ဂျီ၊ အိပ်ချ်၊ လုစ် (G. H. Luce) ရို့ဧ့ ကြိုးစား တည်းဖြတ်မှုဖြင့် ထွက်ပေါ်လာခြင်း ဖြစ်ရေ။ ဂျွန်စတင်ဧ့ ‘ရခိုင်ပြည်နယ်ဟိ သက္ကတ ကျောက်စာအချို့’ Some Sanskrit Inscriptions of Arakan စာတမ်းကို ၁၉၄၄ ခုနှစ်ထုတ် အရှေ့တိုင်းနန့် အာဖရိက ပညာ လေ့လာရေး စာစောင် အတွဲ ၁၁၊ အပိုင်း၂၊ Bulletin of the School of Oriental and African Studies, Vol. 11, Pt. 2 (1944) တွင် တွိ့နိုင်ပါရေ။ ဒေါက်တာ ဆာကားရေ ရခိုင် ကျောက် စာတိ အကြောင်းကို အိန္ဒိယ အက်ပီဂရမ်ဖီယာ India Epigraphia, Vol. 32 (1975) နန့် Vol. 37 (1967) ရို့တွင် ရွီးသားခရေ။
အာနန္ဒစန္ဒြ ကျောက်စာရေ ခေတ်ဦး ရခိုင် သမိုင်းအတွက် အလွန် အရေးပါ လှပါရေ။ ထို့ကြောင့် ဆရာ မင်းသုဝဏ်ရေ ၁၉၅၁-၅၂ ခုနှစ်ထုတ် ဓညဝတီမဂ္ဂဇင်း၌ ‘အာနန္ဒစန္ဒြ၊ သျှစ်ရာစု ရခိုင်မင်းတပါး’ အမည် ဖြင့် လည်းကောင်း၊ ရှေးဟောင်း သုတေသန အရာဟိ မွန်ဘိုကေရေ ပြည်ထောင်စု ယဉ်ကျေးမှု စာစောင်၊ အတွဲ ၂၊ အမှတ် ၇ (မတ် ၁၉၅၇) တွင် ‘သျှစ်ရေင်းဘုရားမှ သက္ကတ ကျောက်စာ တိုင်’ ဆောင်း ပါးဖြင့် လည်းကောင်း၊ ဒေါက်တာ သန်းထွန်းရေ ၁၉၆၄ ခုနှစ်ထုတ် ခေတ်ဟောင်း မြန်မာရာဇဝင်တွင် ‘ရခိုင် ခေတ်ဦး’ အမည်ဖြင့် လည်းကောင်း၊ ဦးအောင်သာဦးရေ ၁၉၆၆ ခုနှစ်ထုတ် ရခိုင် ယဉ်ကျေးမှု စာစောင်၊ အတွဲ ၁၊ အမှတ် ၁ တွင် ‘ဝေသာလီ’ ဟူရေ အမည်ဖြင့် လည်းကောင်းရီးသားခကတ်ရေ။ ၁၉၆၈ ခုနှစ် တွင် ကျင်းပရေ တတိယ အကြိမ်မြောက် သုတေသန ကွန်ဂရက်တွင် မန္တလေး တက္ကသိုလ် ပါဠိဌာနမှ ဆရာ မြင့်ဆွေ ရေ ‘အာနန္ဒစန္ဒြ သက္ကတကျောက်စာ’ အမည်ဖြင့် သုတေသန စာတမ်း ဖတ်ကြားခပနာ စာပနှီင့် လူမှုရေး သိပ္ပံဂျာနယ်၊ အတွဲ ၂၊ အမှတ် ၃၊ စက်တင်ဘာ ၁၉၆၉ တွင် ပုံနှိပ် ဖော်ပြခ ရေ။ အာနန္ဒစန္ဒြ ကျောက်စာနန့် ပတ်သက်ပနာ မြန်မာဘာသာဖြင့် အဦးဆုံး ကျယ်ကျယ်ပြန့်ပြန့် သုတေ သန ပြုထားရေ စာတမ်း ဖြစ်ရေ။ မြန်မာဘာသာဖြင့် အပြည့်အစုံဆုံး သုတေသန လက်ရာ ပြပါ ဆိုလျှင် ၁၉၇၅ ခုနှစ်တွင် ထုတ်ဝီခရေ ဦးစံသာအောင်ဧ့ ‘အာနန္ဒစန္ဒြ၊ ရှစ်ရာစု ရခိုင်ဝေသာလီ မင်း’ စာအုပ် ကို ပြရပါရေ။
ဦးစံသာအောင်ဧ့ စာအုပ်တွင် အခန်း ၁၄ ခန်း ခွဲထားရေ။ အခန်း (၁) တွင် ကျောက် စာတိုင် တည်နီ ရာ နန့် ရွီးထိုးထားရေ စာတိ၊ အခန်း (၂) တွင် ဝေသာလီ၊ အခန်း (၃) တွင် အာနန္ဒစန္ဒြ ကျောက်စာကို ဖတ်ခြင်းတိ၊ အခန်း (၄) တွင် အာနန္ဒစန္ဒြမင်း ကျောက်စာ ဓာတ်ပုံတိ၊ အခန်း (၅) တွင် အာနန္ဒ စန္ဒြမင်း ကျောက်စာသုံး ဗျည်းအစ သရအလယ် သရ နှစ်လုံးဆင့်တိနန့် အသတ်တိ၊ အခန်း (၆) တွင် တကြောင်း ချင်း ယခုခေတ် မြန်မာ အက္ခရာဖြင့် ဖလှယ်ခြင်း၊ အခန်း (၇) တွင် ကျောက်စာ စာကိုယ် ဝေါဟာရ အဖွင့်နန့် မြန်မာပြန်၊ အခန်း (၈) တွင် ခေတ်ဦးကာလ ရခိုင်မင်းဆက်၊ အခန်း (၉) တွင် ဒုတိယခေတ် မင်းဆက်၊ အခန်း (၁ဝ) တွင် တတိယခေတ် မင်းဆက်၊ အခန်း (၁၁) တွင် အာနန္ဒစန္ဒြမင်း၊ အခန်း (၁၂) တွင် မှတ်သား ဖွယ်ရာတိ၊ အခန်း (၁၃) တွင် ဝေသာ လီမှ စေတီရေ ကျောက်စာငယ်၊ အခန်း (၁၄) တွင် ဝေါဟာရ အညွှန်း ဟူပနာ စနစ်တကျ တင်ပြထားရေ။ လိုအပ်ရေ ဓာတ်ပုံ၊ မြေပုံ၊ ရုပ်ပုံတိ အပြည့်အစုံ ပါဝင်ရေ။ ကျောက်စာကို တလုံးချင်း အဓိပ္ပာယ် ဖလှယ်ပနာ ကျောက်စာ ဖတ်ပုံ နည်းစနစ်ကို ယှင်းလင်းထားရေ။ ထို့ပြင် ခေတ်ဦး ရခိုင်မင်းဆက် အမည်တိကို ကျောက်စာပါ သက္ကရာဇ်တိနန့် ညှိနှိုင်းထားရာ ရခိုင်သမိုင်း၊ ဒင်္ဂါးနန့် ဗုဒ္ဓ အနုပညာ လေ့လာလိုသူတိ အတွက်ပါ အထူး အသုံးဝင်လှပါရေ။
ခေတ်ဦးရခိုင်နန့် ပတ်သက်ပနာ ဦးစံသာအောင်ဧ့ ပထမဦးဆုံး သုတေသန လက်ရာမှာ ၁၉၇၄ ခုနှစ်တွင် ပုံနှိပ် ထုတ်ဝီခရေ ‘အေဒီခြောက်ရာစုနန့် ယင်းမတိုင်မီ ရခိုင်ပြည် သုံးအက္ခရာ’ စာအုပ် ဖြစ်ရေ။ ဤစာအုပ်နန့် ပတ်သက်ပနာ စာရေးသူက နိဒါန်းတွင် -
“ဤစာအုပ်တွင် ရှေးအိန္ဒိယနိုင်ငံသုံး ဗြာဟ္မီ အက္ခရာအကြောင်းကို လည်းကောင်း၊ ဗြာဟ္မီ အက္ခရာတိ အကြောင်းကို လည်းကောင်း ဖော်ပြထားပါရေ။ ယင်းရို့ မည်သို့ ဆင့်ကဲေ ပြာင်းလဲလာပုံကိုလည်း ယှင်း လင်းထားပါရေ။ ယင်းနောက် ရခိုင်ပြည်နယ်တွင် တွိ့ရရေ ကျောက်စာတိ၊ ခေါင်းလောင်းစာတိ၊ ဒင်္ဂါး စာတိ၊ ကြေးနီပြားစာ စရေရို့ကို သမိုင်း အကျဉ်းချုပ်နန့်တကွ မူရင်းစာကိုပါ ဂနိ့သုံး မြန်မာ အက္ခ ရာ ဖြင့် ပြန်ဆို ကူးရေးပနာလည်း ဖော်ပြထားပါရေ။ ယင်းရို့ကို စုစည်းပြီး ၆ ရာစု မတိုင်မီ ရခိုင် ပြည် နယ်သုံး ဗျည်းနန့် သရရို့ကို ထုတ်ယူပနာ ဖော်ပြထားပါရေ” ဟု ယှင်းလင်းထားပါရေ။
ထိုသို့ ယှင်းလင်းရာတွင် ဗြာဟ္မီ အက္ခရာတိ ခေတ်အဆက် ဆက်ပြောင်းလဲလာပုံ ဇယား၊ ဓာတ်ပုံ၊ အဓိ ပ္ပာယ် ယှင်းလင်းချက်၊ မှတ်ချက်တိနန့် စနစ်တကျ ဖော်ပြရေ။ တဖန် ယင်းရို့ကို ခြုံငုံ သုံးသပ်ပနာ ရခိုင ်ပြည်နယ်သုံး အက္ခရာတိရေ ပျူအက္ခရာနန့် လည်းကောင်း၊ ကဒံဗ၊ ပလ္လ အက္ခရာတိနန့် လည်း ကောင်း ကွဲပြား ခြားနားရေ။ ဆင့်ပွား မဟုတ်ဟု တင်ပြထားပါရေ။
မည်သို့ ဆိုစေ ရှေးဟောင်း ရခိုင် အက္ခရာရင်းမြစ် ပြောင်းလဲလာပုံနန့် ပတ်သက်ပနာ မြန်မာဘာသာဖြင့် စနစ ်တကျ လေ့လာ တင်ပြထားရေ သုတေသန လက်ရာ တရပ် ဖြစ်ရေ။
ဦးစံသာအောင်ဧ့ တတိယမြောက် သုတေသန လက်ရာမှာ ၁၉၇၉ ခုနှစ်တွင် ထွက်ပေါ်ခရေ ‘ရခိုင် ဒင်္ဂါးတိ’ ဖြစ်ရေ။ ယင်းစာအုပ်ကို ဦးစံသာအောင် ကွယ်လွန်ပြီးနောက် ၁၉၈၂ ခုနှစ်တွင် အင်္ဂလန်နိုင်ငံ Lancashire and Chesice Numismatic Spciety မှ ‘Arakanse Coins’ အမည်ဖြင့် အင်္ဂလိပ်ဘာသာဖြင့် ထုတ်ဝီခရေ။ ဘာသာပြန်သူမှာ မစ္စတာ ရော်ဘင်ဆင် (Mr. Robinson) နန့် အေးဆက် (Aye Set) ရို့ ဖြစ်ရေ။
ဦးစံသာအောင် မတိုင်မီကပင် ရခိုင်ဒင်္ဂါးတိနန့် ပတ်သက်ပနာ နိုင်ငံခြားသား သုတေသီ ပညာသျှင်တိရေ စာအုပ် စာတမ်းတိရွီးသားခပါရေ။ ရေမတ်စ်လတ္တား (Thomas Latter) ဧ့ ‘ရခိုင်ဒင်္ဂါးတိ’ The Coins of Arakan စာတမ်းကို ၁၈၄၆ ခုနှစ်ထုတ် တော်ဝင် အာရှရေးရာ စာစောင် The Joumal of the Royal Asiatic Society of Brngal, Vol. 15 (1846) တွင် လည်းကောင်း၊ ယင်းစာစောင်မှာပင် ဆာ အာသာ ဖယ်ယာ (Sir Arhtur P. Phayre) ဧ့ ‘ရခိုင်ဒင်္ဂါးတိ’ The Coins of Arakan : the historical coins ကို လည်းကောင်း၊ ၁၈၇၂ ခုနှစ်ထုတ် ယင်းစာစောင် အတွဲ ၄၁ တွင် ဂျီ၊ အီး၊ ဖရိုင်ယာ (G. E. Fryer) ဧ့ ‘ရခိုင် ဒင်္ဂါးမှတ်စု’ Note on Arakanese Coins စာတမ်း၊ ၁၈၉၂ ခုနှစ်ထုတ် ယင်းစာစောင် အတွဲ ၆၁၊ အပိုင်း ၁ တွင် ဒဗလျူ၊ သီအိုဘဲ (W. Theobald) ဧ့ ‘ရခိုင် ဝေသာလီခေတ် အမှတ်တံဆိပ်ပါ ဒင်္ဂါးတိ’ On a symbolical Coins of the Wethali Dynasty of Arakan စာတမ်း၊ ၁၉၂၈ ခုနှစ်ထုတ် အင်ဒိယန်း အင်တီကွာရီ The Indian Antiquary, Vol. 57 (1928) တွင် ဆာ ရစ်ချက်တင်ပယ် (Sir Richard Temple) ‘မြန်မာနိုင်ငံတွင် တွိ့ရရေ ဒင်္ဂါးတိဆိုင်ရာ မှတ်စု’ Notes on Currency and Coinage among the Burmese စာတမ်း၊ ၁၉၆၂ ခုနှစ်၊ နိုဝင်ဘာ ၁၁ ရက်နိန့်ထုတ် နေးချိန်း၊ တနင်္ဂနွေ အချပ်ပို (The Nation Sunday Supplement) တွင် ရပ်စတင် (C. A. Rouston) ဧ့ ‘ရခိုင်ဒင်္ဂါး အချို့’ (Some Coins of Arakan ဆောင်းပါးတိနန့် ၁၈၈၂ ခုနှစ်တွင် ဆာ အာသာဖယ်ယာဧ့ ‘မြန်မာ ပဲခူးနန့် ရခိုင်ဒင်္ဂါးတိ’ Coins of Arakan of Pegu and Burma လုံးချင်း စာအုပ်တိ ထွက်ပေါ် လာခပါရေ။
သြစတြေးလျ အမျိုးသား တက္ကသိုလ်မှ ပင်မလာဂတ်မန်း (Pamela Gutman) ရေလည်း ပါရဂူဘွဲ့ အ တွက် ‘ခေတ်ဦးရခိုင်’ Ancient Arakan စာတမ်းကို ၁၉၇၆ ခုနှစ်တွင် တင်သွင်းခရေ။ ရခိုင် ဒင်္ဂါးတိနန့် ပတ်သက်ပနာ မြန်မာဘာသာဖြင့် ရခိုင်ပဏ္ဍိတ် ဦးဦးသာထွန်းဧ့ (ဝေသာလီခေတ် ဒင်္ဂါးတိ) ဆောင်းပါးကို ပြည်ထောင်စု ယဉ်ကျေးမှု စာစောင်၊ အတွဲ ၄၊ အမှတ် ၂ (ဧပြီ ၁၉၆၃) နန့် ဦးအောင်သာဦးဧ့ ‘ရခိုင် ဒင်္ဂါးသမိုင်း’ကို ရခိုင်တန်ဆောင် မဂ္ဂဇင်း (၁၉၇၂) တွင် တွိ့နိုင်ပါရေ။
ဦးစံသာအောင်ဧ့ ‘ရခိုင်ဒင်္ဂါးတိ’ စာအုပ်တွင် အခန်း ၁ဝ ခန်းခွဲပနာ ပြုစုထားရေ။ အခန်း (၁) တွင် ဒင်္ဂါးတိ ပေါ်ပေါက်လာရေး၊ အခန်း (၂) တွင် ရှေးဟောင်း ရခိုင်ဒင်္ဂါးတိ၊ အခန်း (၃) တွင် ရခိုင် ဝေသာလီ ဒင်္ဂါး တိကို ရခိုင် ရာဇဝင်တိနန့် ညှိခြင်း၊ အခန်း (၄) တွင် အာနန္ဒစဏ္ဍန္ဒမင်း ကျောက်စာပါ ရှေးမင်းတိ၊ အခန်း (၅) တွင် မင်္ဂလာ အမှတ်လက္ခဏာပုံတိ၊ အခန်း (၆) တွင် မင်္ဂလာ အမှတ်လက္ခဏာပုံတိ မပါရေ ရခိုင်ဒင်္ဂါးတိ၊ အခန်း (၇) တွင် မြောက်ဦးမင်းဆက်တိဧ့ အတ္ထုပ္ပတ္တိ အကျဉ်း၊ အခန်း (၈) တွင် မြောက်ဦး မင်းဆက်တိ၊ အခန်း (၉) တွင် ဒင်္ဂါးစာတိ ဖတ်ရန် ဗျည်းနန့် သရတိ၊ အခန်း (၁ဝ) တွင် ပြုလုပ်ရေ ပစ္စည်း၊ အရွယ်အစားနန့် အလေးချိန်ရို့ပါဝင်ရေ။ နောက်ဆက်တွဲ အဖြစ်ရခိုင်ဒင်္ဂါး ၁၄၈ပြားဧ့ ဓာတ်ပုံတိ ပါရေ။ ထို့ကြောင့် ဦးစံသာအောင်ဧ့ ‘ရခိုင်ဒင်္ဂါးတိ’ စာအုပ်ထွက်ပေါ်လာရေအခါပညာရေး တက္ကသိုလ် လက်ထောက် ကထိက ဦးတိုးလှ (တက္ကသိုလ်တိ သမိုင်းသုတေသန ဦးစီးဌာန၊ ဒုတိယ ညွှန် ကြားရေး မှူးချုပ် ဒေါက်တာ တိုးလှ) က တက္ကသိုလ် ပညာပဒေသာ စာစောင်တွင် -
“… မစ္စတာ ဒူရွိုင်ဆယ် စီစဉ်ရေ ဖယ်ယာပြတိုက်ဟိ’ဒင်္ဂါးတိစာရင်း’ ခေါ် စာအုပ်နန့် ဆာ အသာ ဖယ် ယာ ပြုစုရေ ‘ရခိုင်၊ ပဲခူးနန့် မြန်မာနိုင်ငံ ဒင်္ဂါးတိ’ ဟူရေ စာအုပ်ရို့ကို ပုံနှိပ်ပြီး ဖြစ်ရေ် လည်း ယင်း စာ အုပ်ရို့မှာ အင်္ဂလိပ်ဘာသာဖြင့် ရေးသားထားပနာ လွန်စွာလည်း ရှေးကျပနာ နိန်ရေ စာအုပ် တိ ဖြစ်ချေ ရေ။ ထို့ကြောင့် အနည်းဆုံး မြန်မာနိုင်ငံတော် အတွင်း၌ ရှေးက သွန်းခတ် ထုတ်လုပ်ခရေ ဒင်္ဂါးတိ အကြောင်းကို မြန်မာဘာသာ၊ အင်္ဂလိပ်ဘာသာရို့ဖြင့် အသစ် ထပ်မံ ရေးသား ပြုစုရန် လိုအပ်ပီ ရေ။” အထက်ပါ စာပိုဒ်ကို ရှေးဟောင်း သုတေသန ညွှန်ကြားရေးဝန်ဧ့ ၁၉၅၇-၅၈ ခုနှစ်အတွက် နှစ်ချုပ် အစီရင်ခံစာ (စာ-၄) မှ ထုတ်နုတ် ဖော်ပြပါရေ။
“ရွှေငုံးမင်း အမြီးမျှော်သလို အနှစ် ၂ဝ စောင့်မျှော်ခပါပြီ။ မပေါ်လာသေးတကား။ မမျှော် လင့်ရေ နီရာမှ မျှော်လင့်မှန်းဆကြည့်နိုင်တတ်ရေထက် ပိုပနာကောင်းရေ၊ ရခိုင်ဒင်္ဂါး သမိုင်း ကျမ်းတစောင် ထွက်ပေါ်လာ ပီပြီ။ ယင်းကား ဦးစံသာအောင်ဧ့ ‘ရခိုင်ဒင်္ဂါးတိ’ ပင်တည်း။
“ ရှေးဟောင်း ဒင်္ဂါးတပြားရေ ခေတ်တခေတ်ဧ့ စီးပွားရေး၊ လူမှုရေး၊ နိုင်ငံရေး၊ စာပီ အနုပညာနန့် ကိုးကွယ် ယုံကြည်မှု ဆိုင်ရာ ယဉ်ကျေးမှုကြီး တရပ်လုံးကို လွှမ်းခြုံထားရကား အမျိုးသား သမိုင်းကို သိလို သူတိုင်း ဒင်္ဂါးသမိုင်းကို လေ့လာကတ်ရမည် ဖြစ်ပါရေ။ မြန်မာနိုင်ငံတွင် ထိုသို့ရေ သမိုင်းအတွက် ဦးစံသာ အောင်ဧ့ ‘ရခိုင်ဒင်္ဂါးတိ’ ရေ ပုဗ္ဗမင်္ဂလာပင် ဖြစ်တော့ရေ။ သက္ကတဘာသာ ကျွမ်းဝင်လိုသူတိ၊ ရှေး ဟောင်း အက္ခရာ လက်ရေးပညာကို လေ့လာလိုသူတိ၊ သမိုင်းပညာသျှင်တိ၊ ဘောကဗေဒ ပညာသျှင် တိ စရေရို့ လေ့လာထိုက်သည့် ကျမ်းတဆူ ဖြစ် ရေ” ဟု လှိုက်လှိုက်လှဲလှဲ ကြိုဆို ဝေဖန်ထားပါရေ။
ဦးစံသာအောင်ဧ့ နောက်ဆုံးလက်ရာမှာ ၁၉၇၉ ခုနှစ်တွင် အင်္ဂလိပ်ဘာသာဖြင့် ပုံနှိပ် ထုတ်ဝီ ခရေ ခေတ် ဟောင်း ရခိုင် ဗုဒ္ဓ အနုပညာလက်ရာတိ ‘The Buddhist Art of Ancient Arakan’ စာအုပ် ဖြစ်ရေ။ ဤစာအုပ်တွင် အေဒီ ၈ ရာစု အာနန္ဒြမင်း မတိုင်မီ ရခိုင် ရာဇဝင်လာ မင်းဆက်တိ ကို ခေတ် သုံးခေတ် ပိုင်းခြားပနာ မင်းဆက် ဇယားတိနန့် တင်ပြရေ။ ထို့နောက် ဓည ဝတီနန့် ဝေသာ လီမြို့ ဟောင်း ရို့ကို မြေပုံအညွှန်းနန့် အသေးစိတ် လေ့လာ တင်ပြထားရေ။ ထိုမှတဆင့် ရခိုင်ဒေသမှ တူးဖော် တွိ့ရ ရေ ဗုဒ္ဓ ယဉ်ကျေးမှု ဆိုင်ရာ ရုပ်ပွားတော်တိဧ့ မုဒြာဟန် အမျိုးမျိုးကို ဆွေးနွေး တင်ပြ ရေ။ ထို့ပြင် ထူးခြားရေ မကိုဋ်ဆောင်း ရုပ်ပွားတော်တိနန့် ပြည့်ဖြိုးဟန် (ဗိုက်ပူ) ရုပ်ပွားတော်တိ ကို လေ့လာ ယှင်းလင်း ထား ရေ။ ဗုဒ္ဓ ရုပ်ပွားတော်တိ အပြင် ရခိုင် ရှေးဟောင်းဒင်္ဂါးတိ၊ အုတ်ခွက် တိ၊ ကြေးနီပြား၊ ကြေးခေါင်း လောင်းနန့် ကြေးဆီမီးတိုင် ရုပ်တု အမျိုးမျိုး ဓာတ်ပုံ၊ မြေပုံ ၊ ကျောက်စာ မိတ္တူတိ ပါဝင်ရာ ခေတ်ဦးရခိုင် ဗုဒ္ဓ အနုပညာနန့် ပတ်သက်ပနာ အားရဖွယ် ကျမ်းတစောင် ဟု ပညာသျှင် တိက သုံးသပ် ခ ရေ။
ဦးစံသာအောင်ကို အဖ အငြိမ်းစား စက်သျှင် တရားသူကြီး ဦးသာဇံဦး (K.S.M., A.T.M.) နန့် အမိ ဒေါ်မဘု ရို့မှ ၁၉၂၅ ခုနှစ်၊ ဖေဖော်ဝါရီ ၂၇ ရက်နိန့်တွင် ဖွားမြင်ရေ။ မိခင်မှ ကိုလိုနီခေတ်ဦး အလွန် ထင်ရှားရေ ရခိုင်သူဌေးကြီး ဦးရဲကျော်သူဧ့ အနွယ် ဖြစ်ရေ။
ငယ်စဉ်က ရန်ကုန် တီတီစီကျောင်း၊ သာယာဝတီ၊ မြင်းခြံ၊ စစ်တွေ အစိုးရ စာသင်ကျောင်းတိတွင် ပညာသင်ပနာ ၁၉၄ဝ ပြည့်နှစ်တွင် တန်းမြင့် ကျောင်းထွက် စာမေးပွဲကို စစ်တွေ အစိုးရ အထက် တန်း ကျောင်းမှ အောင်မြင်ရေ။ ရူပဗေဒနန့် ဓာတုဗေဒ ဘာသာရပ်တိတွင် ဂုဏ်ထူးရရေ။ ၁၉၄ဝ-၄၁ ခုနှစ်တွင် ရန်ကုန် တက္ကသိုလ်၊ ၁၉၄၅-၄၇ ခုနှစ်တွင် ကာလကတ္တား တက္ကသိုလ်ရို့တွင် ပညာသင်ကြားပနာ ၁၉၄၉ ခုနှစ်တွင် ရန်ကုန် တက္ကသိုလ်မှ ဘီအက်စ်စီ ရူပဗေဒ ဂုဏ်ထူးတန်းကို ပထမ အဆင့်မှ အောင်မြင် ရေ။ ၁၉၅၄ ခုနှစ်တွင် အမေရိကန် ပြည်ထောင်စု ဟားဗတ် တက္ကသိုလ်မှ မဟာသိပ္ပံဘွဲ့ (A.M.) ကို ရူပဗေဒဖြင့် ရခရေ။
၁၉၅ဝ-၅၁ ခုနှစ်တွင် ရန်ကုန် တက္ကသိုလ် ရူပဗေဒဌာန သရုပ်ပြဆရာ၊ ၁၉၅၁-၅၄ တွင် လက်ထောက် ကထိက၊ ၁၉၅၄-၆၄ တွင် ကထိက၊ ၁၉၆၄-၇ဝ ပါမောက္ခ၊ ၁၉၇ဝ-၇၂ တွင် တက္ကသိုလ်တိ အုပ်ချုပ်ရေးရုံး ညွှန်ကြားရေးမှူး၊ ၁၉၇၂-၈၁ ခုနှစ်တွင် ညွှန်ကြားရေးမှူးချုပ် တာဝန်တိ ထမ်းဆောင်ခရေ။ ၁၉၄၈ ခုနှစ်၊ ရခိုင် ကျောင်းသူ ကျောင်းသားတိ အသင်း ဥက္ကဋ္ဌ၊ ရခိုင်တန်ဆောင် အင်္ဂလိပ်စာ အတိုင်ပင် ခံစာတည်း၊ ၁၉၆၆-၇ဝ တွင် တက္ကသိုလ်တိ တိုင်းရင်းသား စာပီနန့် ယဉ်ကျေးမှု ကော်မတီ ဒုတိယ ဥက္ကဋ္ဌ၊ ၁၉၇ဝ-၈၁ ခုနှစ်တွင် နာယက၊ တက္ကသိုလ်တိ အားကစား အဖွဲ့ ဥက္ကဋ္ဌ၊ မြန်မာနိုင်ငံ သုတေသန အသင်း အမှုဆောင်၊ သုတေသန လုပ်ငန်းတိ ဆိုင်ရာ မူဝါဒအဖွဲ့ အတွင်းရေးမှူး၊ တက္ကသိုလ် ပညာပဒေသာ စာစောင်နန့် တက္ကသိုလ် သုတေသန စာစောင် အုပ်ချုပ်မှု စာတည်းအဖွဲ့ ဥက္ကဋ္ဌ၊ ရန်ကုန် တက္ကသိုလ် ရူပဗေဒဌာန ဂုဏ် ထူးဆောင် ပါမောက္ခ အဖြစ် ဆောင်ရွက် ခပါရေ။ ပထမအကြိမ်နန့် ဒုတိယအကြိမ် ပြည်သူ့ လွှတ်တော် ကိုယ်စားလှယ် အဖြစ် ရခိုင်ပြည်နယ် စစ်တွေ မဲဆန္ဒနယ်မှ ရွေးချယ် ခံရရေ။
၁၉၅၄-၇ဝ ခုနှစ် အတွင်း အိန္ဒိယ၊ တရုတ်၊ သြစတြီးယားရို့တွင် ကျင်းပရေ အဏုမြူ စွမ်းအင်ဆိုင်ရာ ဆွေးနွေးပွဲတိ တက်ရောက်ပနာ ၁၉၆၄ ခုနှစ်၊ တရုတ်ပြည် ပီကင်းတွင် ကျင်းပရေ အပြည်ပြည် ဆိုင်ရာ သိပ္ပံပညာသျှင်တိ နှီးနှော ဖလှယ်ပွဲတွင် Aims and Paractice of Physics Teaching in Burma (Myanmar) စာတမ်းကို တင်သွင်းခရေ။ ပညာရေး လေ့လာရေး ခရီးစဉ်ဖြင့် ဂျပန်နိုင်ငံ (၁၉၇၃)၊ အမေရိ ကန်ပြည်ထောင်စု (၁၉၇၅)၊ ဆိုဗီယက်ယူနီယံ (၁၉၇၇) နိုင်ငံတိသို့ လားရောက်ခရေ။
ပုံနှိပ် ထုတ်ဝီခရေ သိပ္ပံပညာ ဆိုင်ရာ စာအုပ်တိမှာ ဒေါက်တာ မောင်မောင်ခနန့် တွဲပနာ ‘အခြေပြု ရူပဗေဒ’ (၄ တွဲ) (၁၉၇၁)၊ ‘ရူပဗေဒအကြောင်း သိကောင်းစရာ’ (၁၉၇၁)၊ ‘ကွန်ပျူတာ’ (၁၉၇၃)၊ ‘အက်တမ် နန့် နျူကလီးယား စွမ်းအင်’ (၁၉၇၄) ရို့ရွီးသားပနာ၊ ‘ရူပဗေဒအကြောင်း သိကောင်းစရာ’ စာအုပ်ဖြင့် ၁၉၇၁ ခုနှစ်၊ အမျိုးသား စာပီဆုကို သိပ္ပံနန့် အသုံးချ ဘာသာရပ် အတွက် ရခရေ။ စာပီဗိမာန်မှ ဦးဆောင် ကျင်းပရေ သိပ္ပံ စာပီ နှီးနှော ဖလှယ်ပွဲတွင် ‘လူထုအတွက် သိပ္ပံစာပီ’ စာတမ်း တင်သွင်းပနာ ပုံနှိပ် ထုတ်ဝီခရေ။ အင်္ဂလိပ်ဘာသာဖြင့် ထုတ်ဝီရေ Working People’s Daily, The Guardian ရို့တွင် ရူပဗေဒ သိပ္ပံပညာ ဆောင်းပါးတိနန့် ရခိုင်သမိုင်း အနုပညာ ဆောင်းပါးတိကို အင်္ဂလိပ်ဘာသာဖြင့် အတိအပြားရွီးသားခရေ။ အချို့မှာ စာအုပ် အဖြစ် ထုတ်ဝီရန် ကျန်ဟိနိန်သီးရေ။ သာဓက ပြရရေ် ဂါဒီးယန်း သတင်းစာတွင်ရွီးသားခရေ ရခိုင် မဟာမုနိ ဘုရားသမိုင်း (Legend of Mahamuin) ဖြစ်ရေ။ ဦးစံသာအောင်ရေ ဌာနဆိုင်ရာ လုပ်ငန်းတိ၊ ရှေးဟောင်း ရခိုင်သမိုင်း ယဉ်ကျေးမှု ဆိုင်ရာ သုတေသန လုပ်ငန်းတိ ဆောင်ရွက်နီစဉ် ၁၉၈၁ ခုနှစ်၊ မေ ၂၅ ရက်နိန့်တွင် ရုတ်တရက် ကွယ်လွန်ခပါရေ။
ကိုးကား
edit၁။ စောထွန်းအောင်၊ ဒေါက်တာ။ ‘ဦးစံသာအောင်နန့် ဘဝမှတ်တိုင်တိ’၊ ရခိုင်တန်ဆောင်၊ အမှတ် ၁၉ (၁၉၆၆) စာ ၁၅-၂၃။ ၂။ စံသာအောင်၊ ဦး။ ‘အေဒီ ခြောက်ရာစုနန့် ယင်းမတိုင်မီ ရခိုင်ပြည်သုံး အက္ခရာ’။ ရန်ကုန်၊ ဥမ္မာအောင်စာပီ၊ ၁၉၇၄။ ၃။ တိုးလှ၊ ဦး။ ‘ရခိုင်ဒင်္ဂါးတိ၊ စာအုပ်ဝေဖန်ချက်’၊ တက္ကသိုလ် ပညာပဒေသာ စာစောင်။ တွဲ ၁၃၊ မှတ် ၅ (စက်တင်ဘာ ၁၉၇၉) စာ ၁၇ဝ-၁၇၂။ ၄။ Embree, John F.Biliography of the People’s and cultures of Mainland Southeast Asia, by John F. Embree and Lillian Ota Dotson. New Haven: Yale University, 1950. Kyaukphru Youths Net မှကူးယူထားပါရေ။