ကမ္ဘာ့ကျန်းမာရီးအဖွဲ့အစည်း (WHO) မှ စိတ်ကျန်းမာရီး ဆိုစာကို 'လူတိုင်းလူတိုင်းမှ မိမိတိဧ စွမ်းရည်ဟိရေအတိုင်း နီထိုင်ကောင်းမွန်မှု အခြီအနီတွင် ဘဝဧ စိတ်ပင်ပန်းစရာတိကို ခံနိုင်ရည်ဟိပြီးကေ အသီးအပွင့်ဖြစ်ထွန်းစီရေ၊ ထုတ်လုပ်နိုင်စွမ်းဟိရေ အလုပ်တိကို လုပ်ကိုင်နိုင်ပြီးကေ မိမိတိပတ်ဝန်းကျင် ကူညီထောက်ပံ့မှု ပြုနိုင်ရေ အခြီအနီဟု ဖွင့်ဆိုထားရေ'။ ကမ္ဘာလုံးဆိုင်ရာစိတ်ကျန်းမာရီး ဆိုရေအသုံးအနှုန်းမှာ စိတ်ကျန်းမာရီးဧ သွင်ပြင်လက္ခဏာမျိုးစုံ အပေါ်တွင် အပြည်ပြည်ဆိုင်ရာရှုထောင့်ကို ရည်ညွှန်းရေ။
ကမာနန့်အဝှမ်းလူသားအားလုံးအတွက် စိတ်ကျန်းမာရီးတိုးတက်မှု၊ စိတ်ကျန်းမာရီးတွင် တတူတူ ဦးစားပီးရေ လိ့လာမှု၊သုတေသန နန့် လိ့ကျင့်မှုတိပြုရာ အပိုင်း' အဖြစ် သတ်မှတ်ထားရေ။ ရိုးရာယဉ်ကျေးမှုကွဲပြားမှုတိနန့် တိုင်းပြည်အလိုက်အထူးပြုထားရေအခြီအနီတိ ကိုမှတ်သားယူပနာ နိုင်ငံအများအပြားတွင် စိတ်ရောဂါတိ ဖြစ်ပေါ်ပျံ့နှံနီမူ၊ သူတိဧ ကုသမှုပုံစံတိ၊ စိတ်ကျန်းမာရီးဆိုင်ရာ ပညာပီးမှု၊ နိုင်ငံရီးနန့် စီးပွားရီးသွင်ပြင်တိ၊ စိတ် ကျန်းမာရီးဆိုင်ရာ စောင့်ရှောက်မှု စနစ်တိဧ ပုံသဏ္ဌာန်၊ စိတ်ကျန်းမာရီးတွင်သုံးရေ လူသားရင်းမြစ် နန့် အခြားသူတိအကြား လူ့အခွင့်အရီးတိ ဆိုင်ရာ ကိစ္စရပ်တိ နန့်ဆက်နွယ်ရေ။
ကမ္ဘာလုံးဆိုင်ရာ စိတ်ကျန်းမာရီး နယ်ပယ်ဧ ရည်ရွယ်ချက်ကိုခြုံငုံရကေ နိုင်ငံအားလုံးတွင် စိတ်ကျန်းမာရီး အခြီ အနီ အကြောင်း သတင်းတိ ပီးခြင်းနန့်၊ တိကျရေလိုအပ်ချက်တိကို ရောက်ဟိနိုင်ရန် စိတ်ကျန်မာရီး စောင့်ရှောက်မှု လိုအပ်ချက်တိကို ထုတ်ဖော်ယှာဖွီပြီးကေ စရိတ်သက်သာထိရောက်ရေ ဆောင်ရွက်ဆုံးဖြတ်မှုတိ တိုးတက်ဖွံ့ဖြိုးနိုင်စီခြင်း တိ့နန့် ကမ္ဘာတဝှမ်းလုံး စိတ်ကျန်းမာရီးကို ခိုင်မာတိုးတက်စီရန် ဖြစ်ရေ။
စိတ်ကျန်မာရီး နန့် ကမ္ဘာလုံးဆိုင်ရာရောဂါတိဧ ဒုက္ခပီးနီမူ
edit
ကမ္ဘာလုံးဆိုင်ရာရောဂါတိဧဒုက္ခပီးရေအခြီအနီ (GBD) တွင် စိတ်ရောဂါ၊ အာရုံကြောဆိုင်ရာ နန့် ဆီးတိသုံးခြင်းကြောင့် ဖြစ်ရေ စိတ်ကျန်းမာရီးချို့ယွင်းမှုတိရေ အများအပြားပါဝင် နီရာယူမှုပြုလာ ကတ်ရေ။ ယင့်ချင့်စော် ထိုသို့ရေ ရောဂါ/ချို့ယွင်းမှုတစ်ခုကို သတ်မှတ်ပနာ ချို့ယွင်းမှုကိုအလိုက်သင့် ဖြစ်လာရေ ဘဝနှစ်တိ (DALY's) ဟုခေါ်ဆိုနီရေ ကမ္ဘာလုံးဆိုင်ရာ တိုင်းတာမှုဖြစ်ပြီးကေ လူဦးရေ စုစုပေါင်းအတွင်း ချို့ယွင်းမှုနန့်နီထိုင်လာရေ နှစ်တိ နန့် ထိုရောဂါကြောင့် ဆုံးရှုံးလားရရေ ဘဝသက်တမ်း တိအားလုံးပေါင်းထား ခြင်းဖြစ်ရေ။ အာရုံကြော ဆိုင်ရာစိတ်ရောဂါ အခြီအနီတိမှာ ကမ္ဘာလုံးဆိုင်ရာရောဂါတိဧ ဒုက္ခပီးအခြီအနီ တွင် ၁၄% နီရာယူထား ရေ။ ကူးစက်တတ်ခြင်းမဟိရေရောဂါတိ အကြားတွင် DALY ဧ ၂၈% ကို နှလုံးသွီးကြောဆိုင်ရာရောဂါတိ ယပိုင်မဟုတ်ကေ ကင်ဆာ တိထက်ပိုပနာ ၎င်းတိမှ နီရာယူထားရေ။ ယကေလည်း ရှုပ်ထွီးလှရေဆက်နွယ်မှုတိ၊ ရုပ်ပိုင်းဆိုင်ရာနန့်စိတ်ပိုင်းဆိုင်ရာ နာမကျန်းမှုပေါင်းပနာ နီထိုင်မကောင်းခြင်းတိရေ အခြားတိနန့်ယှဉ်ကေ ကမ္ဘာလုံးဆိုင်ရာရောဂါတိဧ ဒုက္ခအခြီအနီတွင် စိတ်ကျန်းမာရီးချို့ယွင်းမှုတိမှ အဂယင့်ပါဝင်နီမူမှာ ပိုပနာပင်မြင့်မားရေဟု ခန့်မှန်းရရေ။
တစ်ကမ္ဘာလုံးတွင် နှစ်စဉ် လူတစ်သန်းနီးပါးရေ မိမိကိုယ်ကိုသတ်သီခြင်းကြောင့် သီဆုံးနီရပြီးကေ လူငယ်လူရွယ် တိ အကြား တွင် တတိယ သီဆုံးမှုအဖြစ်အများဆုံးအကြောင်းရပ် ဖြစ်ရေ။ ကမ္ဘာအနှံ့တွင် ကျန်းမာရီး နန့် ဆက်နွယ်ရေ ချို့ယွင်းမှုဖြစ်စီရေ အရီးအကြီးဆုံး အကြောင်းရပ်တိမှာ တစ်ဘက်စွန်းကျ စိတ်ကျရောဂါ၊ အရက်စွဲခြင်း၊ စိတ်ကစဉ့်ကလျားရောဂါ၊ စိတ်ကြွစိတ်ကျရောဂါ နန့် စိတ်ယိုယွင်းရောဂါ တိပါဝင်ရေ။ ဝင်ငွေရဟိမှုနည်းရေ၊ အလယ်အလတ်သာရဟိရေ နိုင်ငံတိတွင် ထိုအခြီအနီတိရေ ကျန်းမာရီး အခြီအနီ တိနန့်နွယ်ရေ ချို့ယွင်းမှုအားလုံးပေါင်းဧ ၁၉.၁% ဟိရေ။
ကုသမှု လစ်လပ်ခြင်း
editကမ္ဘာပေါ်ဟိ လူလေးယောက်တွင် တစ်ယောက်ရေ သူတိဘဝဧ တစ်ချိန်တွင် စိတ်ပိုင်းဆိုင်ရာ ယပိုင်မဟုတ်ကေ အာရုံ ကြောပိုင်း ဆိုင်ရာ စိတ်ရောဂါတိကို ကြုံ တွိ့ခံစားနိုင်ရေ ဟုခန့်မှန်းရရေ။ စိတ်ရောဂါတိ ဧ ကုထုံးတိအတွက် ထိရောက်ရေ ဆုံးဖြတ်ဆောင်ရွက်ခြင်းတိစွာ သိဟိပြီးကေ၊ စိတ်ရောဂါဟိသူတိ အားကုသမှုပြုရန်လိုအပ်ကြောင်း သတိပြုမိလာကတ်ရာ ဖြစ်ကေလည်း စိတ်ကျန်းမာရီး စောင့် ရှောက်မှုခံယူရန် လိုအပ်ကေလည်း ခံယူခြင်းမဟိရေ အချိုးပမာဏ မှာ အလွန်မြင့်ပြီးကေ ဟိနီသိမ်းရေ။ ယင့်ချင့်ကို “ကုသမှုလစ်လပ်ခြင်း”ဟု ခေါ်ဆိုပြီးကေ ဝင်ငွေရဟိမှုနည်းရေ၊အလယ်အလတ်သာရဟိရေ နိုင်ငံတိတွင် ရ၆ မှ ၈၅% ခန့်၊ ဝင်ငွေ ကောင်းမွန်ရေ နိုင်ငံတိတွင်ပင် ၃၅ မှ ၅၀% ထိဟိနိုင်ကြောင်း ခန့်မှန်းရရေ။ လိုအပ်ကြောင်း အသိအမှတ်ပြုထားကေလည်း ပြီးကေခရေနှစ်တိအတွင်း စိတ်ကျန်းမာရီး စောင့်ရှောက်မှုပီးခြင်း တွင် အများစုရေ အပိုင်းတိတွင် သိသာထင်ရှားစွာ ပြောင်းလဲခြင်းမဟိပေ။ ထိုပြဿနာဧ အဓိကအကြောင်းရင်းမှာ လူထုကျန်းမာရီးဦးစားပီးမှုတိ၊ နိုင်ငံအတော်တိတိတွင် စိတ်ကျန်းမာရီးဆိုင်ရာမူဝါဒနန့် ဥပဒေပြုမှုမဟိခြင်း နန့် ငွေကြေးနန့် လူအင်အား ရင်းမြစ်အင်အားပြည့်စုံမှုမဟိခြင်း၊ ယင်းချင့်ပိုင် ရင်းမြစ်တိအား မလုံမလောက် ခွဲဝီချထားခြင်း တိဖြစ်ရေ။
၂၀၁၁ တွင် ကမ္ဘာ့ကျန်းမာရီးအဖွဲ့အစည်းမှ ၁၄၄ ခုရေ ဝင်ငွေရဟိမှု နည်းရေ၊အလယ်အလတ်သာရဟိရေ နိုင်ငံတိတွင်းဟိရေ စိတ်ရောဂါဟိသူတိအတွက် ပြုစုကုသပီးရန် လိုအပ်ရေ ၅၅၀၀၀ ရေစိတ်ရောဂါ အထူးကုတိ၊ ၆၂၈၀၀၀ ရေစိတ်ကျန်းမာရီးဆိုင်ရာ သူနာပြုတိ နန့် ၄၉၃၀၀၀ ရေ စိတ်နန့်လူမှုရီးဆိုင်ရာ ပြုစုစောင့်ရှောက်မှုပီးသူ တိအပါအဝင် ၁.၁၈ မီလီယံရေ စိတ်ကျန်းမာရီးအထူးပြုစောင့်ရှောက်ပီးသူတိ ရှားပါး ပြတ်လပ်နီရေဟု ခန့်မှန်းတွက်ချက်ခရေ။ ထို ကျန်းမာရီးလုပ်သားအင်အား ပြတ်လပ်မှုကို ဖယ်ရှားရန်အတွက် နှစ်စဉ် လုပ်အားခ ငွေသျှင်းရန် အဖြစ် အမေရိကန် ဒေါ်လာ ၄.၄ ဘီလီယန်ဝန်းကျင်ဟု ခန့်မှန်းတွက်ချက်ထားရေ။
ဆောင်ရွက်ဆုံးဖြတ်ချက်တိ
editပိုမိုကောင်းမွန်ရေ စိတ်ကျန်းမာရီးစောင့်ရှောက်မှု တိပီးစွမ်းရန် စရိတ်သက်သာထိရောက်ရေ ဆောင်ရွက်ဆုံးဖြတ်မှုတိ အကြောင်း သတင်းအချက် နန့် သက်သေသာဓက တိမှာလည်း ရဟိနိုင်ပြီဖြစ်ရေ။ သုတေသန အများ စု (၈၀%) တိရေ ဝင်ငွေအရမြင့်ရေ နိုင်ငံတိတွင် ပြုလုပ်ခကေလည်း ဝင်ငွေအရနည်းရေ၊ အလယ်အလတ် သာရရေ နိုင်ငံတိတွင် စိတ်ကျန်းမာရီးချို့ယွင်းသူတိ ဖြစ်ရေ စိတ်ကျရောဂါဝေဒနာသျှင်တိ၊ စိတ်ကစဉ့်ကလျား ရောဂါသျှင်တိ၊ စိတ်ကြွစိတ်ရောဂါ နန့် အန္တရာယ်ဟိလောက်အောင် အရက်အလွန်အကျွံစွဲခြင်း တိကို ကုသရန် ဆီးးဝါး နန့် စိတ်ပိုင်းဆိုင်ရာလူမှုရီးပိုင်းဆိုင်ရာ ဆောင်ရွက်ဆုံးဖြတ်ချက်တိ ဟိကြောင်း ခိုင်မာရေ အထောက်အထားတိ ဟိရေ။
ကမ္ဘာတစ်ဝန်းလုံးတွင် စိတ်ကျန်းမာရီးစနစ်တိကို အင်အားတောင့်တင်းအောင်ပြုရန် အကြံပြုချက်တိကို ကမ္ဘာ့ ကျန်းမာရီး အဖွဲ့အစည်း (WHO) ဧ စိတ်ကျန်းမာရီး အပေါ်တွင် အာရုံစိုက်ထားရေ ၂၀၀၁ခုနှစ်ကမ္ဘာ့ ကျန်းမာရီး အစီရင်ခံစာတွင် ပထမဆုံးဖော်ပြခြင်းပြုခရေ -
- အခြီခံစောင့်ရှောက်မှုတွင် ကုသမှုပီးရန်
- စိတ်ကျန်းမာရီးအတွက်ဆီးးဝါးတိကို ရဟိနိုင်ရန်ပြုပါ
- လူနီမူဝန်းကျင်အတွင်း စောင့်ရှောက်မှုပီးပါ
- လူထုကိုပညာပီးပါ
- လူနီမူဝန်းကျင်တိ၊ မိသားစုတိ နန့် သုံးစွဲသူတိ ပါဝင်မှုဟိပါစီ
- အမျိုးသားရီး မူဝါဒတိ၊ အစီအစဉ်တိ နန့် ဥပဒေပြဋ္ဌာန်းခြင်း တိ ဆောင်ရွက်ပါ
- လူသားရင်းမြစ် တိ တိုးတက်အောင်ပြုပါ
- အခြားရေ အပိုင်းတိနန့် ချိတ်ဆက်ပါ
- လူမှုဝန်းကျင်ဧ စိတ်ကျန်းမာရီးကို စောင့်ကြည့်ပါ
- သုတေသနပြုမှုတိကို ပိုမိုအထောက်အပံ့ပီးပါ
စိတ်ကျန်းမာရီးစနစ်တိအတွက် ကမ္ဘာ့ ကျန်းမာရီး အဖွဲ့အစည်း (WHO) အကဲဖြတ်ပြဋ္ဌာန်းချက် (WHO-AIMS)[12] တိနန့် အကဲဖြတ်ထားရေ နိုင်ငံ ၁၂ ခုမှရဟိရေ အချက်အလက်တိကို အခြီခံထားခြင်းနန့် စိတ်ကစဉ့်ကလျား ရောဂါ၊ စိတ်ကြွစိတ်ကျရောဂါ၊ စိတ်ကျရောဂါဖြစ်စဉ်တိ နန့် အန္တရာယ်ဟိလောက်အောင် အရက် အလွန် အကျွံရေက်ခြင်း တိကို အတွင်းကျကျကုသမှုပီးခြင်းနန့် စိတ်ကျန်းမာရီး ဝန်ဆောင်မှုတိ ကုန်ကျစရိတ် မြင့်တက် လာခြင်းကို ခန့်မှန်းတွက်ချက်နိုင်ခရေ။ ကမ္ဘာ့ ကျန်းမာရီး အဖွဲ့အစည်း (WHO) ဧ ညွှန်ကြားချက်တိအတိုင်း စိတ်ကျန်းမာရီးစောင့်ရှောက်မှုစနစ်တိတွင် ဖွဲ့စည်းတည်ဆောက်ပုံတိ ပြောင်းလဲလာခြင်း ကို တွိ့မြင်ရရေ။
နိုင်ငံအများစုအတွက် ထိုပုံစံနည်းနာရေ တစ်နှစ်အတွက် တစ်ဦးကေ ဝ.၃၀ မှ ဝ.၅၀ အမေရိကန်ဒေါ်လာ ရင်းနှီး မြှုပ်နှံမှုဧ ကနဦးကာလကို ထင်ဟပ်ပြပြီးကေဟိရေ။ စိတ်ကျန်းမာရီးအတွက် စုစုပေါင်း အသုံးစရိတ်ရေ ဝင်ငွေ အရ နည်းရေ နိုင်ငံတိတွင် အနည်းဆုံး ဆယ်ဆထိမြင့်တက်ရဖို့ ဖြစ်ရေ။ ဝင်ငွေ အလယ်အလတ် နန့် မြင့်မားမှု ဟိရေ နိုင်ငံတိတွင် ကျန်းမာရီးစနစ်အတွင်း စိတ်ကျန်းမာရီးဝန်ဆောင်မှုတိ ပိုကောင်းမွန်စွာ ပီးနိုင်ရန် ရင်းမြစ်တိကို နီရာပြန်ချထားရီးမှာ အဓိကစိန်ခေါ်မှုပင်ဖြစ်ရေ်ငြားလည်း ဝင်ငွေနည်းရေနိုင်ငံတိတွင် ငွေကြေး ရင်းမြစ်တိ ထပ်မံလိုအပ်ဦးဖို့ ဖြစ်ရေ။
ပါဝင်ဆောင်ရွက်လုပ်ကိုင်သူတိ
editကမ္ဘာ့ကျန်းမာရီးအဖွဲ့အစည်း (WHO)
ကမ္ဘာ့ ကျန်းမာရီး အဖွဲ့အစည်း (WHO) ဧ စိတ်ကျန်းမာရီးအတွက် အဓိက အစီအစဉ်နှစ်ခုမှာ WHO MIND (အမျိုးသားဖွံ့ဖြိုးတိုးတက်ရီးအတွက် စိတ်ကျန်းမာရီးမြှင့်တင်ခြင်း) နန့် စိတ်ကျန်းမာရီး လစ်စွာချက်တိ ဆောင်ရွက်မှု အစီအစဉ် (mhGAP) တိဖြစ်ရေ။ WHO MIND မှ လူတိဧနေ့စဉ်ဘဝတွင် ခိုင်မာရေ ပြောင်းလဲမှုတိကို သေချာစီရန် လုပ်ဆောင်ချက် ၅ နီရာတွင် အထူးပြုထားရေ။ ယင့်ချင့်တိမှာ -
- ကမ္ဘာ့ ကျန်းမာရီး အဖွဲ့အစည်း (WHO) ပစိဖိတ်ကျွန်း စိတ်ကျန်းမာရီးကွန်ရက် (PIMHnet) ပိုင့်နိုင်ငံတိအတွင်း စိတ်ကျန်းမာရီး တိုးတက်စီရန် ဝင်ရောက်ဆောင်ရွက်ခြင်း နန့် ထောက်ပံ့ပီးခြင်း
- စိတ်ကျန်းမာရီးဆိုင်ရာ မူဝါဒ၊ စီစဉ်မှုတိ နန့် ဝန်ဆောင်မှုတိ ဖွံ့ဖြိုးတိုးတက်ရီး
- စိတ်ကျန်းမာရီးဆိုင်ရာ လူ့အခွင့်အရီး နန့် ဥပဒေပြဋ္ဌာန်းရီး
- လူသားတိတိုးတက်ရီးဧ အဓိကအချက်အဖြစ် စိတ်ကျန်းမာရီးကိုထားဟိခြင်း
- စိတ်ကျန်းမာရီးဆီးရုံတိ နန့် လူမှုရီးစောင့်ရှောက်မှုဂေစွာတိ တွင် ပြုစုစောင့်ရှောက်မှုအရည်အသွီး
- တိုးတက်စီရန် နန့် လူ့အခွင့်အရီးတိ တိုးတက်စီရန် အတွက် လူသားတိအား ပူးပေါင်းစီပြီးကေ စွမ်းအား
- တိုးမြှင့် ပီးရန် လုပ်ဆောင်ရေ အရည်အသွီးမီအခွင့်အရီးတိ စီမံကိန်း
စိတ်ကျန်းမာရီးလစ်စွာချက်တိဆောင်ရွက်မှုအစီအစဉ် (mhGAP) ရေ ကမ္ဘာ့ ကျန်းမာရီး အဖွဲ့အစည်း (WHO) ဧ အထူးရေအတွက်နိန့် ဝင်ငွေအရ နည်းရေ၊အလယ်အလတ်ဟိရေ နိုင်ငံတိအတွက် စိတ်ပိုင်းဆိုင်ရာ၊ အာရုံကြောဆိုင်ရာ နန့် ဆီးးဝါးသုံးစွဲမှုကြောင့် စိတ်ကျန်းမာရီးချို့ယွင်းမှု တိအတွက် ဝန်ဆောင်မှုတိကို တိုးမြှင့်ရန် ဆောင်ရွက်မှု အစီအစဉ် ဖြစ်ရေ။ mhGAP ဧ ရည်ရွယ်ချက်မှာ အစိုးရတိ၊ အပြည်ပြည်ဆိုင်ရာ အဖွဲ့အစည်းတိ နန့် အခြားရေ ပါဝင်ဆောင်ရွက်သူတိ တိကြား စုပေါင်းဆောင်ရွက်မှုတိအတွက် လက်တွဲမှုတိတည်ဆောက်ရန် နန့် ယင့်ချင့်တိဧ တာဝန်ဝတ္တရားတိအား အားဖြည့်ကူညီရန် ဖြစ်ရေ။
mhGAP ဆောင်ရွက်မှုလမ်းညွှန်ချက် (mhGAP-IG) ကို ၂၀၁၀ အောက်တိုဘာတွင် စတင်ထုတ်ခရေ။ စိတ်ပိုင်းဆိုင်ရာ၊ အာရုံကြောဆိုင်ရာ နန့် ဆီးးဝါးသုံးစွဲမှုကြောင့် စိတ်ကျန်းမာရီးချို့ယွင်းမှု တိအား ကျွမ်းကျင် မဟုတ် ရေ ကျန်းမာရီးအပြင်အဆင်တိတွင် ပြုစုဖြေသျှင်းရန် အတွက်နည်းပညာဆိုင်ရာ အသုံးချဖွယ်တစ်ခု ဖြစ်ရေ။ ပါဝင်ရေ အရီးပေါ် အခြီအနီတိမှာ စိတ်ကျရောဂါ၊ စိတ်ဖောက်ပြန်မှု၊ စိတ်ကြွစိတ်ကျရောဂါ၊တက်ခြင်း၊ အချေငယ်တိနန့် အရွယ်ရောက်စအချေတိတွင် ဖွံ့ဖြိုးတိုးတက်ရီးဆိုင်ရာ နန့် အမူအကျင့် ဆိုင်ရာ ချို့ယွင်းခြင်း၊ စိတ်ယိုယွင်းရောဂါ၊ အရက်အလွန်အကျွံရေက်သုံးခြင်း၊ ဆီးးဝါးတိအလွန်အကျွံသုံးစွဲခြင်း၊ မိမိ ကိုယ်ကို နာကျင်စီခြင်း/သတ်သီခြင်း နန့် အခြားရေ ထင်ရှားရေ စိတ်ခံစားမှု ယပိုင်မဟုတ်ကေ ဆီးပညာနန့် ဖြေသျှင်းခြင်းမပြုနိုင်ရေ ဝေဒနာတိ ဖြစ်ရေ။