.jpg)
Itukay nusan tik nawat: Takukal, Kakashti[1] Itukay tik náhuatl: Cacaxtle, Cacaxtli[2] Itukay tik kastiyaj: Cacaxte, Cacaste, Cacastle, Cacashte.
Ikman panutuk tik Tutalyu Kuskatan, miak tajtakamet wan sijsiwatket tekitit iwan ne sukit. Kwak nemia, naka nemita pal munamaka kanhaya. Muchiwat wey kumit wan wey kumal wan musajsakaket ne sukit pal munakama. Kiwikat ne sukit asta kan kipia ne ilwit, kan yawit takuat ush tanamakat, ush keman nemi tiankis. Nejnemit katka wan ne kakashti inhijpak inteputz. Tik ne ujti, tikajsi sejse tajtakamet kinwikat kujkumal wan kujkumit asta ne itajku se techan, tik ne itenkal ne teupan.
Ipanpa ne kakashti
Tukujkulwan kikwijket ne IKAKASH pal kiwikat ne sukit pal tanamakat ka ujukse techan[3]. Nejnemit iwan ne kakash ijpak iteputz, tentuk iwan sukit pal tanamaka. Ne takat kisa ne kakashti tentuk wan ne tay kinamaka pal ijkuni welit kintakwaltia ne ipilawan [4]. Kiwikat ujukse nusan: tajtaya kichijtiwit wan sukit, tajtaya wey wan tesu etek. Pal takwal nusan: itakil[5], tawial[6] wan ujukseuk.
Ken itachishka
Ne kakashti se shulun ipal kwawit. Muita ken se petakal, pero kichiwtuk ipal kwawit pal kiwika ka iteputz. Ini shulun muchiwtuk iwan kwawit pitzawak, o akat, kiekchiwa ken se kutejkunichin. Itachishka ken se kulalchin o se kalchin pal ne tutut. Kikalaktiat ijtik ne kakashti ne kujkumal wan ne kujkumit wan kiekchiwat. Achtu se, neman ne seuk. Seujseujti mutaken ijtik ne kakash iwan sakat ken se ipejpech, pal kitajpia tesu kipusteki ne sukit. Miak kakashti kipia repisaj kalijtik pal mutalia taijtik pal sukit: tzutzukul, shuktzin wan tekumat.
Ne metzalimet kaj kikwijket uni kakash pal kinwikat kimil intukay “tasajsakani sukit” tik kakash o “tatepuzwikani” iwan mekapal tik kastiyaj: cacaxteros, mecapaleros, cargadores o lomeros.
Ken muwika
Ne kakashti pal tepuztwia muneki se mekapal. Ne mekapal se pashaj muchiwtuk iwan kwetashti o se kwachti tilawak. Kipia nusan se mekat tik sejse itzujtzun. Ne pashaj pal ne ikwatapal wan ne mekat pal kilpia ne kakash. Ini yek pal kiwika tik kukush[7].
Kwak mukwi se mekapal muneki muishpilua ne iweyka se chupi ka ishpan, ken su kichiwa reverenciar. Kiunij, tesu wey etekyu ne kakash kimilujtuk tik muchi ne iweyka ne tasajsakani.
Muneki iejtapal pal tawika tik mekapal ne kakashti iwan kujkumal tik ne iteputz ne takat. Kichiwa iejtapal pal kiajkuwia wan kiwika kimil etek. Muneki kitajpia sujsul uni pal te yek panu, nusan pal tesu mupusteki ne sukit. Melka mas tajtakamet tekitit ken tasajsakani, sejse sijsiwatket nemi pal kichiwa uni pal tekiti kiunij nusan.
Tinaskiat uni itekiw sujsul etek, sujsul sutawatuk. Keman kiwikat kujkumal, welit mutalia kalijtik ne kakash 20-30 kumal [4]. Uni ken 2 quintales (8 almun) ietekyu ne kimil ijpak iteputz ne takat.
Ujukse
Teputzwia se kakashti, uij. Kisa katka peyna ne ikal wan nejnemi iwan imekapal wan ne kakash ijpak san majtakti ume oraj pal ajsi kan yawi. An tea ken ikman. An tea muchiwa kiunij. Ini itekiw iwan ne kakashti yaja puliwituk peroj miak wey tajtakamet kichiwket wan tajkwilujket ipanpa ini tajtachiak tekitilis.
Pancho Lara (takat kuskatanchanej, tatzutzunani wan takwikani) kichiwki miak takwikalis ipanpa ne tejtechan ka muishmatikan ne tay kichiwat pal tekitit. Tik ne itakwikalis itukay “El pregón de los nísperos” yaja ina ipanpa ne sejse Ijtzalkuchanejket kaj tekitit iwan ne kakash. Ina tik kastiyaj: “vienen los izalqueños con sus cacastes a mecapal”[8].
Salarrué (takat kuskatanchanej, tajkwiluani wan kwijkwiluani) tik se iamaw itukay “Cuentos de Barro” yaja ina ipanpa ne “indios cacaxteros”[9].
Claudia Lars (siwat kuskatanchanej, shuchitakwikani) tajkwiluj se shuchitakwikalis itukay “El Indio Cruz” yaja ina ipanpa se cacaxtero kaj kiwika ikimil tik ne wejweyak ujujti [6]
Genaro Ramírez (takat kuskatanchanej, nawataketzani) tik se iamaw itukay “Naja ni Genaro”, inak kwak yaja chikitik kisajsajsaka kujkumal. Se awil tamachtia uni yek yaja kisajsakak iwan se kakash[10].
María de Baratta (siwat kuskatanchanej, tatzutzunani) tik ne itakwikalis itukay “Canto Antiguo” inat ipanpa ne mejmetzali keman kisat ne itechan ka ne wey techan, yawit kiwikat ne ikakash ka iteputz iwan muyutzaput wan melón.
Ijilpika
- ↑ HERNANDEZ, Werner; DICCIONARIO NAWAT MUJMUSTA. Primera Edición 2019.
- ↑ CAMPBELL, Lyle; LIBRO THE PIPIL LANGUAGE OF EL SALVADOR. Edición 1985, pág. 262 ISBN 0-89925-040-8
- ↑ LIBRO TITAJTAKETZAKAN. Hablando a través del tiempo: inventario de la tradición oral de Santo Domingo de Guzmán. Primera Edición 2018 pág 105-106 ISBN 978-99961-321-1-7
- ↑ MASIN, Ynes & SHULTZE JENA, Leonhard; LIBRO TAJTAKETZA PAL IJTZALKU. Edición en español 2006, 2012
- ↑ BARATTA, María de; LIBRO CUZCATLAN TIPICO María de Baratta
- ↑ MINED (Ministerio de Educación El Salvador); AMATZIN 5 TITAKETZAKAN NAWAT, Primera Edición 2018, CC BY-NC-SA 3.0 ES
- ↑ LOPEZ AUSTIN, Alfredo; LIBRO LA EDUCACION DE LOS ANTIGUOS NAHUAS 1. Primera Edición 1985 ISBN 968-6011-74-9
- ↑ LARA, Pancho; DISCO CANTOS DE MI PUEBLO Canción El Pregón de los Nísperos, Registro CNR 231-2005, Página Web certificada número 265-2005
- ↑ SALAZAR ARRUE, Salvador (Salarrué); LIBRO CUENTOS DE BARRO. ISBN: 99923-0-030-2 (vol. 1)
- ↑ RAMIREZ VASQUEZ, Genaro; LIBRO NAJA NI GENARO. Primera Edición 2004