Wp/mos/Karota-ramba

< Wp‎ | mos
Wp > mos > Karota-ramba

Karotã (Daucus carota subsp. sativus) yaa tɩɩg sẽn tar yẽgr sẽn yaa nasaar. Karotã yaa tɩɩg sẽn ka sãamd yʋʋm a yiibu. Pipi, a sã n wa bɩtame, a na n paama vãad wʋsgo. Sẽn bɩt-b tao-tao wã bɩtame, kiis a tãab pʋgẽ (daar 90), tɩ sẽn bɩt-b tao-tao wã bɩt kiuug a ye n paase (daar 120). Zʋrã tara alfa-karotɛn la beta-karotɛn wʋsgo.[1][2]

carrot
food group, trivial name
Subclass ofroot vegetable, finger food, food ingredient, food crop, taproot Tekre
Colororange Tekre
Natural product of taxonDaucus carota subsp. sativus, Wild Carrot Tekre
Shapecone Tekre
Unicode character🥕 Tekre

Tigimsã rɩɩb la tʋʋlg siglgã (FAO) wilgame tɩ karɛt la rap (tɩɩs-kãensã sẽn naag taab ne FAO wã) sẽn be dũniyã gill zugã yɩɩ tone milyõ 40 yʋʋmd 2018 wã pʋgẽ, tɩ dũni gill koodã 45% yaa Siini. B nong n wãbda karõnd sẽn ka rɩt bɩ b sẽn dɩt-a n dɩtẽ.

A yaa tɩɩg sẽn tar yʋʋm a yiib pʋgẽ, sẽn yit Apiaceae, tɩ b sɩng n wubd vãad sẽn yaa kãsenga.

Sẽn yaa-b tɩt-a-la-la-tõogo, b sã n bʋd bõn-buudã, b bɩɩdd n kaoosd kiuug a tãabo (rasem 90), tɩ sẽn yaa-b n bʋd n kaoos n kaoosd rasem 120 (yaoolem daar a 20).

Tẽns Tigims Tigims Tigils Tẽngã (FAO) wilgame tɩ yʋʋmd 2020 wã, dũni gill sẽn naan karɛt ne karɛtã (bõn-gãos-kãense fãa yaa FAO n naag taab) yɩɩ ton milyõ 41, tɩ yaa China n naan naan naan karɛtã sẽn yɩɩd 44% dũniyã gill zugu.

Sɩngre edit

B gʋls gom-biig ning pipi n gʋls Inglẽn-dãmba yʋʋmd 1530 wã pʋgẽ, la b zãmsa gom-biis sẽn yaa France sẽn be sʋka wã karotte, [1] la a meng yita Latin karōta wã pʋgẽ, sẽn yit pĩnd wẽndẽ Gɛrk gom-biigẽ καρωτόν (karōtón), sẽn yit Proto-Indo-European buud-gomdã pʋgẽ *ker- ('karõ') sẽn yaa a wa rogã yĩnga.

Angletɛɛr kʋdemdã pʋgẽ, karɛɛt (tõnd sẽn da yaa pemse wakat kãnga) pa welg ne karɛɛg ye: b boond-b lame tɩ moru, la b boond-a lame tɩ morog (proto-Indo-Eurpean *mork- 'rɩt sẽn tõe n dɩ', vɛrsemã Möhre bɩ Rus морковь (morkov)).[ sõsg sẽn yaa tɩlae]

Rɩll toor-toor pʋsẽ, b ket n tũnugda ne gom-biig a yembr n gomd karotã yell wa b sẽn tũnugd ne gom-bi-rãmbã sẽn gomd yẽgre yelle. Wala makre, yaa ne Dutch karotã.[3]

Kudemde edit

Kibsa sẽn gʋlsd la bãngd sẽn kẽed ne molekular rogem wã wilgdame tɩ b sẽn naan n kõ-a wã yaa Azi sẽn be Central Azi wã bal.[2][3] A yaab-rãmbã sẽn yaa weoogẽ wã tõe n yii Pɛrsi (b sẽn yaa Irã la Afganistã masã), tɩ yaa rẽ n kɩt tɩ b ket n yaa weoog sẽn yaa weoogã.

B ra rɩtga sãnemã buud toor-toor sẽn be zĩig ning fãa, la b ra rɩt-a lame. B sẽn sɩng n bʋt-b wã, b ra bʋt-a lame n dat n bãng b sãnemã la b bõn-buudã sẽn yaa sõma n yɩɩd b yẽgã. B yãa karõog bõn-buud Swis la Alemayn soolmẽ wã yʋʋmd 2000-3000 sẽn deng Kirist wakatã. B ket n bɩɩda karõt-rãmbã neb kẽer sẽn yaa a zak rãmb tɩ b tõe n dɩd-b tɩ b lebg b sãn-tɩrsã la b bõn-buudã, wala parsley, koriandr, fenkle, anise, dill la kumine.

Pipi gom-biis sẽn gomd yẽgã yell b sẽn gʋlsd pĩnd wẽndẽ wã yaa yʋʋmd 100 soabã; Rom dãmba rɩka tɩɩg sẽn boond tɩ pastinaca,[4] sẽn tõe n yaa waorgo, wall sẽn yaa a taab sẽn pa be ne-a ye.[5]

B wilga bõn-kãng la b wilg-a-la Rom-rʋma wã sẽn boond t'a Juliana Anicia Codex wã pʋgẽ, sẽn yaa yʋʋm kob-gĩnd a 6 soabã sẽn zĩnd yʋʋmd 1000 soabã pʋgẽ, la sẽn yaa sebr sẽn yit Constantinople sẽn be Gɛrk pisgã Dioscorides sẽn gʋls yʋʋm kob-kãng pipi yʋʋm kob-koglgẽ wã sẽn boond tɩ De Materia Medica wã pʋgẽ. B wilga bõn -poakã buud a tãab sẽn yaa toor-toorã, la seb-gʋlsgã pʋgẽ b yeelame tɩ "b tõe n dɩt-b la b rɩt-b yẽgã".[6] Seb-kãngã kopi a to, sẽn yaa Codex Neapolitanes sẽn be yʋʋm kob-kĩnd a 6 wã saabã wall yʋʋm kob-kʋm-vyẽ wã sɩngrẽ wã, yaa sẽn yaa a yembr ne seb-kãensã, la a yẽgã yaa wa ne waad sẽn yaa ne pemsem.[7]

Yʋʋm kob-gĩnd 10 soabã pʋgẽ, Afganistan la Afganistan n da tar karɩt-kãngã. Yʋʋm kob-kãng pʋgẽ, Zʋɩf karen-saamb a Simeõ Seth sẽn yaa yʋʋm kob-gĩnda 11 soabã n wilg karɩt sẽn yaa miuug la wũnd, la yʋʋm kob-kãng yʋʋm kob-koglgã Arab-Andalusi wã sẽn yaa yʋʋm kɛmɛs 12 soabã nin-poak soab a Ibn al-'Awwam.[8]

A yaa Dutch sẽn naan-a wã n naan-a. A yaa Dutch n naan- a. A yaa ne foto rãmb n wilgd t'a ra be hal yʋʋmd 512, la yaa vẽeneg tɩ a pa yɩ buud sẽn pa tar pãnga hal tɩ Dutch rãmbã wa n dog-a n boond t'a yaa "Long Orange" yʋʋm kob-gĩnd 17 soabã saabẽ, la yʋʋm kob-kãng sɩngre.[9]

Neb kẽer yetame tɩ Holland nebã ra naan-b-la yaa ne b sẽn na n waoogd a Waland tẽnga bãndgã la a Willem sẽn yaa Orangã, la b yetame tɩ b pa tar kaset sẽn wilgd tɩ yaa sɩda.[10]

A John Aubrey (1626-1697) sẽn yaa Ingle-rãmbã sẽn maand pĩnd wẽndẽ wã wilgame tɩ "rɩt-rɩtgã ra deng n bʋta Beckington, Somersetshire. Rɩt-roagd a ye sẽn be be wã [ yʋʋmd 1668] tẽega b sẽn wa n wa ne-a zĩig ningã".[11] Europẽ neb sẽn yi tẽn-kãng n tɩ yi wã kɩtame tɩ rɩt-rã kẽed ne Amerik sẽn da be koloni wã yʋʋmd 1600 soabã pʋgẽ.[12]

B ra tara karõog sẽn yaa wa ne yĩn-bi-pɛɛlga, la b ra yaa wa ne waor sẽn yaa waor sẽn pa tar-b ne waorẽ wã, la b koosda b sẽn da tar-b yʋʋmd 2002 wã.[13]

Bilgri edit

A Daucus carota yaa tɩɩg sẽn maand yʋʋm a yiib-n-soaba. yʋʋm a pipi wã, a vãadã rogda sukr wʋsgo, tɩ b tall-a-la a taprõ wã pʋgẽ n kõ tɩɩgã pãng t'a tõe n maan fuug yʋʋm a yiib soabã. [ sõsg sẽn yaa tɩlae ] A sã n wa tarẽ, a sã n wa n wa tar n kõ-a a sãnem, a sãnemã sãnemdã sãnemdã pa tarẽ ye.[14]

Bãagã yaa toor-toore (b sẽn tar bãn-yend n paas n be ne bãn-n-goam), b yaa b sẽn maand tɩ b yaa ne bãn n paas n paas n yaa bãn-bãn-n na-kẽengã. Bãagã sã n wa n wa n zẽk n na n tɩ yi, b na n kɩtame tɩ b yĩm-yãglem lebg kãsenga, tɩ b tõe n wa lebg tɩg-n-taag sẽn tar tɩg-kãsenga n ta cm 60-200 (20-80).[14]

Bãagã sẽn yaa bĩngã sɩngda b sẽn wa n dɩk bĩng n lebg bĩng sẽn yaa bẽng n tõe n tall bĩng la b yɩ bĩng-bĩng n tall bẽngã. Bĩngã yaa bĩnd sẽn yaa bũmbu, la b bĩng fãa yaa bĩnga. bĩngr pipi (bĩnd pipi) yaa bĩnda sẽn yaa b bẽng ning sẽn yaa bãnã baasgẽ. bĩndb-bĩndb sẽn yaa bẽnegr n lebg bẽng-bẽngã, la b lebg bĩnd a tãab soaba, bĩnd-bẽnga, la b yi bẽng bĩngrã. bĩnda yaa bĩns bĩngbẽng sẽn yaa a yiib n yaa bĩndã. bẽngr pipi wã yaa bĩn-bẽnge. bẽnga yaa bĩngã. bẽnda yaa bẽnga sẽn yaa b tẽnsã. bẽnge yaa bẽnge.[14]

B sã n tar bõn-buud sẽn yaa kãsenga, b tõe n tara bõn-buudu 50 n paas, tɩ b fãa tõe n tar bõn -buud sẽn ta 50; tɩ b sã n wa tar bõn-bũud sẽn yaa bilf bɩ b sã n pa tar bõn-burkĩnd bɩ tɩ b sãnda yaa zũnd bɩ sãnda. B koosda ne bõn-buuda a nu, b bẽdg a nu, la b gãnd a yembr fãa.

B sã n wa tar b tɩpã, b sã n wa paam b tɩpgã, b sãnda b sãnda tɩpgã. B sã n pa tar b tɩpa, b sãndã pa tar b sẽn na n wa paam-b tɩpgã pa le tar b tɩpe.[14]

Sebtiisi edit

  1. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7465225
  2. https://web.archive.org/web/20180123165655/http://healthland.time.com/2013/08/20/eat-this-now-rainbow-carrots/
  3. https://archive.org/details/vangoorsenglishd00unse
  4. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7465225
  5. http://www.etymonline.com/index.php?term=carrot
  6. https://en.wikipedia.org/wiki/Carrot#CITEREFSimonFreemanVieiraBoiteux2008
  7. https://books.google.com/books?id=O-t9BAAAQBAJ&pg=RA4-PA387
  8. https://en.wikipedia.org/wiki/Juliana_Anicia_Codex
  9. https://books.google.com/books?id=FtIXAe2qYDgC&pg=PA75
  10. https://books.google.com/books?id=qbMz7YrTBMEC&pg=PA230
  11. https://books.google.com/books?id=KFQMt1Ww6osC&pg=PA81
  12. https://en.wikipedia.org/wiki/Carrot#CITEREFRubatskyQuirosSiman1999
  13. http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/1991768.stm
  14. 14.0 14.1 14.2 14.3 https://en.wikipedia.org/wiki/Carrot#CITEREFRubatskyQuirosSiman1999