Karotã (Daucus carota subsp. sativus) yaa tɩɩg sẽn tar yẽgr sẽn yaa nasaar. Karotã yaa tɩɩg sẽn ka sãamd yʋʋm a yiibu. Pipi, a sã n wa bɩtame, a na n paama vãad wʋsgo. Sẽn bɩt-b tao-tao wã bɩtame, kiis a tãab pʋgẽ (daar 90), tɩ sẽn bɩt-b tao-tao wã bɩt kiuug a ye n paase (daar 120). Zʋrã tara alfa-karotɛn la beta-karotɛn wʋsgo.[1][2]
Tigimsã rɩɩb la tʋʋlg siglgã (FAO) wilgame tɩ karɛt la rap (tɩɩs-kãensã sẽn naag taab ne FAO wã) sẽn be dũniyã gill zugã yɩɩ tone milyõ 40 yʋʋmd 2018 wã pʋgẽ, tɩ dũni gill koodã 45% yaa Siini. B nong n wãbda karõnd sẽn ka rɩt bɩ b sẽn dɩt-a n dɩtẽ.
A yaa tɩɩg sẽn tar yʋʋm a yiib pʋgẽ, sẽn yit Apiaceae, tɩ b sɩng n wubd vãad sẽn yaa kãsenga.
Sẽn yaa-b tɩt-a-la-la-tõogo, b sã n bʋd bõn-buudã, b bɩɩdd n kaoosd kiuug a tãabo (rasem 90), tɩ sẽn yaa-b n bʋd n kaoos n kaoosd rasem 120 (yaoolem daar a 20).
Tẽns Tigims Tigims Tigils Tẽngã (FAO) wilgame tɩ yʋʋmd 2020 wã, dũni gill sẽn naan karɛt ne karɛtã (bõn-gãos-kãense fãa yaa FAO n naag taab) yɩɩ ton milyõ 41, tɩ yaa China n naan naan naan karɛtã sẽn yɩɩd 44% dũniyã gill zugu.
Sɩngre edit
B gʋls gom-biig ning pipi n gʋls Inglẽn-dãmba yʋʋmd 1530 wã pʋgẽ, la b zãmsa gom-biis sẽn yaa France sẽn be sʋka wã karotte, [1] la a meng yita Latin karōta wã pʋgẽ, sẽn yit pĩnd wẽndẽ Gɛrk gom-biigẽ καρωτόν (karōtón), sẽn yit Proto-Indo-European buud-gomdã pʋgẽ *ker- ('karõ') sẽn yaa a wa rogã yĩnga.
Angletɛɛr kʋdemdã pʋgẽ, karɛɛt (tõnd sẽn da yaa pemse wakat kãnga) pa welg ne karɛɛg ye: b boond-b lame tɩ moru, la b boond-a lame tɩ morog (proto-Indo-Eurpean *mork- 'rɩt sẽn tõe n dɩ', vɛrsemã Möhre bɩ Rus морковь (morkov)).[ sõsg sẽn yaa tɩlae]
Rɩll toor-toor pʋsẽ, b ket n tũnugda ne gom-biig a yembr n gomd karotã yell wa b sẽn tũnugd ne gom-bi-rãmbã sẽn gomd yẽgre yelle. Wala makre, yaa ne Dutch karotã.[3]
Kudemde edit
Kibsa sẽn gʋlsd la bãngd sẽn kẽed ne molekular rogem wã wilgdame tɩ b sẽn naan n kõ-a wã yaa Azi sẽn be Central Azi wã bal.[2][3] A yaab-rãmbã sẽn yaa weoogẽ wã tõe n yii Pɛrsi (b sẽn yaa Irã la Afganistã masã), tɩ yaa rẽ n kɩt tɩ b ket n yaa weoog sẽn yaa weoogã.
B ra rɩtga sãnemã buud toor-toor sẽn be zĩig ning fãa, la b ra rɩt-a lame. B sẽn sɩng n bʋt-b wã, b ra bʋt-a lame n dat n bãng b sãnemã la b bõn-buudã sẽn yaa sõma n yɩɩd b yẽgã. B yãa karõog bõn-buud Swis la Alemayn soolmẽ wã yʋʋmd 2000-3000 sẽn deng Kirist wakatã. B ket n bɩɩda karõt-rãmbã neb kẽer sẽn yaa a zak rãmb tɩ b tõe n dɩd-b tɩ b lebg b sãn-tɩrsã la b bõn-buudã, wala parsley, koriandr, fenkle, anise, dill la kumine.
Pipi gom-biis sẽn gomd yẽgã yell b sẽn gʋlsd pĩnd wẽndẽ wã yaa yʋʋmd 100 soabã; Rom dãmba rɩka tɩɩg sẽn boond tɩ pastinaca,[4] sẽn tõe n yaa waorgo, wall sẽn yaa a taab sẽn pa be ne-a ye.[5]
B wilga bõn-kãng la b wilg-a-la Rom-rʋma wã sẽn boond t'a Juliana Anicia Codex wã pʋgẽ, sẽn yaa yʋʋm kob-gĩnd a 6 soabã sẽn zĩnd yʋʋmd 1000 soabã pʋgẽ, la sẽn yaa sebr sẽn yit Constantinople sẽn be Gɛrk pisgã Dioscorides sẽn gʋls yʋʋm kob-kãng pipi yʋʋm kob-koglgẽ wã sẽn boond tɩ De Materia Medica wã pʋgẽ. B wilga bõn -poakã buud a tãab sẽn yaa toor-toorã, la seb-gʋlsgã pʋgẽ b yeelame tɩ "b tõe n dɩt-b la b rɩt-b yẽgã".[6] Seb-kãngã kopi a to, sẽn yaa Codex Neapolitanes sẽn be yʋʋm kob-kĩnd a 6 wã saabã wall yʋʋm kob-kʋm-vyẽ wã sɩngrẽ wã, yaa sẽn yaa a yembr ne seb-kãensã, la a yẽgã yaa wa ne waad sẽn yaa ne pemsem.[7]
Yʋʋm kob-gĩnd 10 soabã pʋgẽ, Afganistan la Afganistan n da tar karɩt-kãngã. Yʋʋm kob-kãng pʋgẽ, Zʋɩf karen-saamb a Simeõ Seth sẽn yaa yʋʋm kob-gĩnda 11 soabã n wilg karɩt sẽn yaa miuug la wũnd, la yʋʋm kob-kãng yʋʋm kob-koglgã Arab-Andalusi wã sẽn yaa yʋʋm kɛmɛs 12 soabã nin-poak soab a Ibn al-'Awwam.[8]
A yaa Dutch sẽn naan-a wã n naan-a. A yaa Dutch n naan- a. A yaa ne foto rãmb n wilgd t'a ra be hal yʋʋmd 512, la yaa vẽeneg tɩ a pa yɩ buud sẽn pa tar pãnga hal tɩ Dutch rãmbã wa n dog-a n boond t'a yaa "Long Orange" yʋʋm kob-gĩnd 17 soabã saabẽ, la yʋʋm kob-kãng sɩngre.[9]
Neb kẽer yetame tɩ Holland nebã ra naan-b-la yaa ne b sẽn na n waoogd a Waland tẽnga bãndgã la a Willem sẽn yaa Orangã, la b yetame tɩ b pa tar kaset sẽn wilgd tɩ yaa sɩda.[10]
A John Aubrey (1626-1697) sẽn yaa Ingle-rãmbã sẽn maand pĩnd wẽndẽ wã wilgame tɩ "rɩt-rɩtgã ra deng n bʋta Beckington, Somersetshire. Rɩt-roagd a ye sẽn be be wã [ yʋʋmd 1668] tẽega b sẽn wa n wa ne-a zĩig ningã".[11] Europẽ neb sẽn yi tẽn-kãng n tɩ yi wã kɩtame tɩ rɩt-rã kẽed ne Amerik sẽn da be koloni wã yʋʋmd 1600 soabã pʋgẽ.[12]
B ra tara karõog sẽn yaa wa ne yĩn-bi-pɛɛlga, la b ra yaa wa ne waor sẽn yaa waor sẽn pa tar-b ne waorẽ wã, la b koosda b sẽn da tar-b yʋʋmd 2002 wã.[13]
Bilgri edit
A Daucus carota yaa tɩɩg sẽn maand yʋʋm a yiib-n-soaba. yʋʋm a pipi wã, a vãadã rogda sukr wʋsgo, tɩ b tall-a-la a taprõ wã pʋgẽ n kõ tɩɩgã pãng t'a tõe n maan fuug yʋʋm a yiib soabã. [ sõsg sẽn yaa tɩlae ] A sã n wa tarẽ, a sã n wa n wa tar n kõ-a a sãnem, a sãnemã sãnemdã sãnemdã pa tarẽ ye.[14]
Bãagã yaa toor-toore (b sẽn tar bãn-yend n paas n be ne bãn-n-goam), b yaa b sẽn maand tɩ b yaa ne bãn n paas n paas n yaa bãn-bãn-n na-kẽengã. Bãagã sã n wa n wa n zẽk n na n tɩ yi, b na n kɩtame tɩ b yĩm-yãglem lebg kãsenga, tɩ b tõe n wa lebg tɩg-n-taag sẽn tar tɩg-kãsenga n ta cm 60-200 (20-80).[14]
Bãagã sẽn yaa bĩngã sɩngda b sẽn wa n dɩk bĩng n lebg bĩng sẽn yaa bẽng n tõe n tall bĩng la b yɩ bĩng-bĩng n tall bẽngã. Bĩngã yaa bĩnd sẽn yaa bũmbu, la b bĩng fãa yaa bĩnga. bĩngr pipi (bĩnd pipi) yaa bĩnda sẽn yaa b bẽng ning sẽn yaa bãnã baasgẽ. bĩndb-bĩndb sẽn yaa bẽnegr n lebg bẽng-bẽngã, la b lebg bĩnd a tãab soaba, bĩnd-bẽnga, la b yi bẽng bĩngrã. bĩnda yaa bĩns bĩngbẽng sẽn yaa a yiib n yaa bĩndã. bẽngr pipi wã yaa bĩn-bẽnge. bẽnga yaa bĩngã. bẽnda yaa bẽnga sẽn yaa b tẽnsã. bẽnge yaa bẽnge.[14]
B sã n tar bõn-buud sẽn yaa kãsenga, b tõe n tara bõn-buudu 50 n paas, tɩ b fãa tõe n tar bõn -buud sẽn ta 50; tɩ b sã n wa tar bõn-bũud sẽn yaa bilf bɩ b sã n pa tar bõn-burkĩnd bɩ tɩ b sãnda yaa zũnd bɩ sãnda. B koosda ne bõn-buuda a nu, b bẽdg a nu, la b gãnd a yembr fãa.
B sã n wa tar b tɩpã, b sã n wa paam b tɩpgã, b sãnda b sãnda tɩpgã. B sã n pa tar b tɩpa, b sãndã pa tar b sẽn na n wa paam-b tɩpgã pa le tar b tɩpe.[14]
Sebtiisi edit
- ↑ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7465225
- ↑ https://web.archive.org/web/20180123165655/http://healthland.time.com/2013/08/20/eat-this-now-rainbow-carrots/
- ↑ https://archive.org/details/vangoorsenglishd00unse
- ↑ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7465225
- ↑ http://www.etymonline.com/index.php?term=carrot
- ↑ https://en.wikipedia.org/wiki/Carrot#CITEREFSimonFreemanVieiraBoiteux2008
- ↑ https://books.google.com/books?id=O-t9BAAAQBAJ&pg=RA4-PA387
- ↑ https://en.wikipedia.org/wiki/Juliana_Anicia_Codex
- ↑ https://books.google.com/books?id=FtIXAe2qYDgC&pg=PA75
- ↑ https://books.google.com/books?id=qbMz7YrTBMEC&pg=PA230
- ↑ https://books.google.com/books?id=KFQMt1Ww6osC&pg=PA81
- ↑ https://en.wikipedia.org/wiki/Carrot#CITEREFRubatskyQuirosSiman1999
- ↑ http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/1991768.stm
- ↑ 14.0 14.1 14.2 14.3 https://en.wikipedia.org/wiki/Carrot#CITEREFRubatskyQuirosSiman1999