Wp/lus/M.Suaka

< Wp‎ | lus
Wp > lus > M.Suaka

PIAN LEH MURNA/HUN HMASA edit

A hmingpum chu SUAKMICHHINGA a ni a.Thlahtu bul thui tak sawi lo mai ila, hmanlai chawngthu lal ropui Lersia thlah kalzel CHAWNGTHU VANCHIAU hnam a ni. Amah in a hriat hlat theih ber a pu chu BERHKHAWCHHANA a ni a, a pa hming chu Chawnghuliana niin a nu hming chu Chawngpuithangi a ni. A pu leh a pa te hming atang ngawt pawh hian an hunlaia mi vantlang tak anni tih a lang awm e.

A pianna hmun chu LUNGHRET khua Thingsulthliah kiang Tuirial kamah a ni a, February 1868 ni a chhut a ni. Mizo ten Indo an chin lai hun, khaw hrang hranga an pem fo hunlai a la ni a. Anni pawh hi Mutthi-ah pemin, chutatangin N.Bualpui ah an pem leh ta a ni. North Bualpui-ah hian rei tham tak awmin, Suaka leh a nau hmeichhia pahnih leh mipa pakhat te pawh an lo hulhar hman hle tawh a. A pa Chawnghuliana pawh Lal Upa te niin khawkhat mi khawsathei pawl a lo ni ve tawh a.

Bualpui-a an awm lai hian Suaka pawh tleirawl fel tak a nih tawh laiin vawikhat a thiante nen an ram kal a, a nau Dosatthanga chuan a zui ve a, ruahpui leh thlipui a lo thawk ta thut mai a, an In lam panin an tlanchhe ta a. Dosatthanga a la tet em avangin a tlanchak ve thei lova an buaipui ta hle a.A thiante chuan Suaka hnenah, “I nau hi sat mai rawh,” an ti ta a ni awm a. Anni unau hi inhmangaih tak an lo ni si a, a rilru ah a cham reng thin a ni ang, a tar hnu thleng khan a la sawi fo thin.


Vanduaithlak takin a pa chuan 1881-ah a lo thihsan ta a, amah Suaka ber pawh kum 13 chauh la niin, a nu hovin an hmeithai ta a ni. Khatih laia hmeithai te dimhmun kha a chau hle a, Laichin unau Pa a belh tur an dap ta a. A tawp ah chutih hunlaia lal ropui Kalkhama, Sentlang lal khawnbawl upa Zapuithanga Chongthu Thangchhung chu Pa atan an va bel ta nge nge a ni.

Ani Zapuithanga hian fapa BAIA leh Thangphunga bakah fanu pakhat a nei ani. Pa ah an va bel tih hian, a tir takah te chuan an va fin ve lawk a ni thei. Mahni inhranga khawsa in Pa angin an va nghenchhan tihna a ni. SENTLANG ah hian kum 9 dawn lai an va awm ve hman a, Suaka pawh tlangval puitling thawkhat lo ni ve tawh in, a farnu te pahnih pawh nula an lo ni ve tawh a, Dosatthanga pawh tleirawl fel tak a lo ni ve hman tawh a ni.

VAILIAN-II NA LEH CHANGSIL LUH THU edit

Kum 1889 January ah vailian II-na thawhkhatna (The Lushai expedition of 1889) chuan Tlabung lam atangin Lunglei an rawn thleng a. Lunglei ah kulh te sa in Sipai 200 Murray (Marliana) hovin an rawn hnutchhiah a.

A thawhhnihna (The Chin Lushai Expedition of 1889-1890) phei chu rip lehzual a lo thawk in Tlabung lamah a nawlpui ber Brig. General hovin an lo chhuak leh a, Lunglei atangin ‘Nothern Column’ an tih Col. Skinner hote chuan hmar lam an rawn pan ta a.

Tlawngdung a lo chho ve ‘Assam Column’ Capt. Dally-a military police 400 rual te pawhin CHANGSIL BAZAR rawn paltlangin Lungtian Lianphunga khua ah Col. Skinner hotu an lo va pawh ve ta a ni. Lianphunga kha British khua leh tui te zuk run chiam tu a nih angin an rawn bitum ber a ni a.

Chutih rualin British hovin Mizoram chu awp zui an tum ngheh tawh a vangin Capt. Dally chu sawrkar hmun nghet tur lo thlang tura ruat a ni a, Lianphunga kawtchhuah Changsil lam hnaih ni thei se tih a ni bawk. Capt. Dally chuan tuna Aizawl hmun hi a lo hual ta a. Col. Skinner in a va enpui a, a pawmpui tak veleh Sipai Engineer Lt. Peti chuan kulh sak dan tur plan te siam nghal in, Capt. Dally sipai 400 te chuan hna an tan ta nghal a ni.

17th March 1890-a Col. Skinner -a hoten Aizawl an chhuahsan lai te chuan Aizawl kulh, sipai 200 awmna tur lah Changsil kulh sipai 100 awmna tur chu peihfel in an luah vek tawh a ni.

Khatia Expedition sipai nawlpui in an tih hnu rei vaklo ah Mizoram awp turin sawrkar a lo ding zui ta thuai a ni. Chuta bawrhsap (political officer) hmasa ber chu Capt. H.R. Browne a ni a. A rual hian DAKTOR sap pakhat leh sipai hotu tur Lt. H.W.Cole an lo chhuak ve nghal a. Sawrkar sanction ah chuan Militaty Police 300 chambang te bakah Posse Corp mi 100 a tel nghal bawk.

Aizawl a sawrkar a rawn inbun ngheh hmasak hun hi April-May 1890 lai a ni. Hetia sawrkar a lo ain bunngheh takah chuan Mizo lal ho (Khawthlang Suakpuilala fate) nena inbiak rem a lo tul ta a. 14th June 1890 ah chuan tunhma JAIL TLANG ni thin, tuna MILLENIUM CENTRE hmunah hian inbiakna hlawhtling tak an lo nei thei ta a.

Mizo chuan SAUITAN kan ti a, sap chuan ‘DARBAR’ an ti thung. Governor Sir Robert Reid ziak ang chuan Mizo lal ho zinga khaipa deuh pathum Kalkhama, Lianphunga leh Thangnghilha te pawh an tel kim a ti a, Bawrhsap thuawih an intiam a ti bawk.

Mahse Lianphunga chu a tuikuk run vangin a lalna kum 4 atan paihsak a nih tur leh Leiman/kuli phut theih tur te an han ngaihtuah that in , lal ho chu an lungawi leh thei ta lova, a rukin sawrkar chu kah an rel ta a ni. Lal ho zinga upa ber leh hotu chan changtu ber KALKHAMA chu a khawnbawl upa Zapuithanga te pafa chuan ti lo hram turin an thlen ta a.

Anni pafa hi lal aiawh a silchar Bawrhsap te pawh lo zuk be fo tawh, sawkar ropuizia lo hrechiang tu an ni a. Mahse an lapa in a khua te nena an lo rel tawh chu kaltlangpui a tum thung si a. Chutia thu an inhmuh takloh ah chuan a dawihzawk chu in saseng a ngai ta a. August 1890 chuan Pu Zapuithanga te chhung leh M. Suaka te chhung chu Changsil kulh ah an lut ta ngawt mai a ni.

CHANGSIL AWMLAI edit

Changsil hmun hi tlawngdung a lawng kal theih sang ber a nih angin tunhma rei tak atangin vai sumdawng te an lo awm in, CHANGSIL TLAWNGDAWR tih a lo ni fo tawh a. Mizo lal te leh Cachar Bawrhsap te inbe thiam in VAI dawrkai te chu mizo lalten ral lakah an lo venghim a, lal te chuan chhiah (tax) te pawh an lo dawng ve tawh thin a ni.

Hetiang hi Zoram hmun dang SONAI MUKH (Tuirial) leh TIPAI MUKH (Tuiruang) ah te pawh a lo awm tawh a ni.

British sawrkar pawhin bungraw chhekkhawlna hmunpuiah an rawn hawng nghal a, a vengtu sipai pawh 100 lai an dah ta a ni.

Hetia Pu Zathanga hova Suaka te chhung nen changsil ah an lut kan tih hian, vai zingah tak tak chuan rei chu an khawsa in a rinawm lova, an venhimna hnuaiah an zuk intulut tihna a ni a. An luh hun hi Aug 1890 a ni kan ti a, thla khat emaw chauh an awm hman tihin 9th September 1890-ah chuan Mizo lal te chuan Capt. H.R Browne Shillong lama zin tur sakawr chuang lai an lo kaphlum ta a. Chuveleh Aizawl leh Changsil kulh pawh Mizo lal te chuan an hualbet zui ta tlat a ni.

Changsil kulh vengtu sipai 100 chu an hotu Lt. H.W.G Cole in a hova, Aizawl kulha sipai 200 te thung chu Sergeon Capt. Melville I.M.S chuan a lo ho ve ta a ni.

Bawrhsap Capt. Browne thi tur sakawr chunga changsil a tlanluh lai te khan Pu Zapuithanga hote chu an lo awm ve a ni. Hetia inkah buaina a awm chhung hian amah Pu Zapuithanga pawh a thi ve ta a. Mizo danin a fate ho chuan a ruhro dah that tura siam an duh si a, kuang ur tih te a theih si lova. A kut leh ke te chandarh in thinglerah amah a tawih turin an khai ta a ni awm a. Pu Suaka pawh khan a tar hnu thlengin, “Pa te sa han chan zet chuh!!!” a la ti fo thin.

Tichuan a fapa upa zawk Baia chu an hotu ber a lo ni zui ta a ni. Indona pawh phaitual lam atanga Bawrhsap thar MC Cabe sap sipai tam tawk nen lo thawk in Changsil leh Aizawl kulh chu an rawn chhanchhuak leh ta thuai a ni. Mizo lal zinga a hruaitu zual 3 te pawh phaitual ah an tantir ta a ni.

Kha indo na ah khan sipai lam pawh thi leh hliam an awm ve nual a ni ang. Bengali doctor Baba pawhin chutiang hliam Silchar lama a kalpui rualin M.Suaka hnenah dilin a nau Dosatthanga chu a hruai ve a. A chhung ten hotu liante hnena lo ngen in Guwahati bula Silghat Dispensary ah an lo sawn ta daih mai a. Chuta tangin an khua Dacca ah an lo sawn ta zel a, chutiangin Dosatthanga te unau pawh hun tamtak an inhloh phah ta a ni.

Kum, 1890 a lo tawp a, CHANGSIL phai ah hian a kum leh 1891 pawh an la awm zui leh ta zel a ni. Kum 1892 kumthar kuha a lo thal chuan tuihri an vei ta a. An hotupa ber Baia bakah Thangphunga nu leh Suaka nu te chu an thi veleh ta a ni.

Tichuan Thangphunga leh a farnu pakhat, Suaka leh a farnu te pahnih chauh an lo ni ta. An u ber leh an nu te pahnih ruang sawngbawl vel pawh Suaka leh Thangphunga te kut ah a lo awm ta a, an chanvo a rapthlak hle a ni. A hming chuan an thlan te pawh an lai ve ni ngei tur a ni.

Pu Suaka khan kum 1938-a Durtlang lal a nih kum 25 Silver jubillee lawmna ah a khaw mipuite hma ah ‘Nangni zingah tumah kei anga Nu te thlan lai in awm ve ka ring lo’ a ti chhuak hial reng a ni.

AIZAWL AN LUT edit

Khatia Changsil-a vanduaina rapthlak an tuar hma lawk a saipai hotu thar atana lo chhuak Capt. G.H. Loch chuan a khawngaih ta em em a. Aizawl lam ah a hruai chho zui ta a ni. A tir ah reilo te chhung tuna Sipai canteen kiangah hian Bawkte ah a khawsa a.

G.H. Loch vek remruatna in Thingpui huan tlang (Mac Donald Hill) tuna C.M Bangla lamah hian an han inbengbel zui ta a. Nakin zelah chuan In 20 bawr lai an lo ni ta a, THANGPHUNGA VENG ti a hriat an lo ni zui ta.

Aizawl an luh hun diktak hi hriat har tawh mahse March thla chawhma lam anih hmel hle. Sesawng lal Lalbuta hoten MC Cabe hote an lo kah a indo a chhuah lai kha a ni a. Aizawl dai bulah te pawh rawlralin sipai rawn kal te pawh an la rawn kaphlum a ni. Khawchhak lal dangte nen inkap zui zela Bawrhsap leh G.H.Loch sap te Aizawl an lo luh leh chuan June thla a kai hial tawh a nih kha.

M.Suaka pawh khatia ram a la raltit em em laikhan Changsil leh Aizawl inkar Dakla(Mailrunner) ah thla thum chhung a tang a. A raltit vang ni ngei turin hlawh pawh thlakhatah cheng 30/- tehreng an pe anih kha.

Thla thum hlawh Tangka thir kumpinu (Queen Elizabeth) lem chuang sawmkua zet a dawng ta mai chu, a dah himna lamah a buai ta hle a ni awm e. Nakin ah chuan an khamliam ah Biruchuk thing lianpui bulah belin a phum ta tih a sawi. Khatih lai khan 1894-a Lalbeveli Khiangte nupuia a neih pawhin man ba lovin a pe tla nghal thei ta tih a ni.

AIZAWL KHAW DINHMUN LEH SAWRKAR HNA edit

M.Suaka chuan Changsil kawnga Dakla (mailrunner) hna thlathum a thawh hnu lawk hian Bawrhsap Pisa pui lamah ORDERLY (CHAPRASI/DOVASI) hna a thawk zui ta thuai a ni. Hetah thung chuan hlawh chu thlatin Rs. 10/- leh ration chauh a ni ta thung. Tunlaia Grade IV kan tih ang, office a tirhkah hna ang hi a ni ber ang.

Chutih lai Aizawl a sawrkar hmun fai deuh te chu Kulh angin an hung kual vek a. A kulh lian zawk chuan tuna lammual chung tlang leh Lung In lian (A.R Quarter Guard) awmna tlang pumpui a kualkhung vek a, chu chu Sipai leh an thuihhruai te chenna a ni.

Bawrhsap Pisa tlang pumpui hi kulh a hung vek bawk a ni a. Pisa tlang zawlah hian Rap In lian pui pui pathum a ding tlar a, chu chu sap ho khawsak na a ni a. Tuna treasury hmun ah hian In lian deuh tak pakhata ding bawk a. A chanve chu Tangka In (treasury) a ni a, a pindan lehlam chu Bawrhsap leh Manding Sap pisa intawm a ni a, dawhkan an nei hrang chauh a, Babu pawh pakhat ve ve chauh an la nei a ni.


Bawrhsap Babu chu Kristi Chandra Deb a ni a, Manding Sap Babu chu Sibcharan Thapa a ni thung. Khatiang khan Bawrhsap leh Manding Sap kha a awmlo zawk hna inthawh sak tawnin rei tak an awm a ni.

DAK IN (Post Office) pawh tuna a hmun pangngai ah hian Dap in a kang in an sa ve a ni.

Hetia Aizawl-ah Sawrkar a lo awm a, Bishop Pisa te an lo din tak hnu lawk hian RAHSI pawh Mizo pathum, Zaithuama, Chhungdala leh Lu-a leh vai pahnih Sibcharan Deb leh Kanai Singh te awm tawhin an sawi.

Kum 1890-a Aizawl a Capt. Dally hoten kulh leh chenna in an sak sa baka in tha zawk te an sak tan chu 1892 June thlaa khawchhak lal ho an tukdaih hnu a intan deuh vek anni a. Aizawl khawpui cheibawl chungchangah chuan mi tangkai leh thawhhlawk zual engemaw zah an awm a. An zingah mimal ang chuan Capt. G.H.Loch kha a thawhhlawk zual ber a ni anga. John Shakespear leh H.W.G. Cole te kha a dawttu an ni.

SAWRKAR HNA & MISSIONARY TE NEN edit

Chaprasi hna a thawh tirh hian rei lo deuh chu Thangphunga pawhin a thawk ve a, mahse lal nih a thlan zawk avangin rei a thawk ve zui ta lo. Engpawh nise, Changsil vai ho bula kum hnih dawn lai an lo awm tawh avangin vaitawng te pawh an lo thiam ve nual tawh a. Hetia Office-a an han thawh zui takah phei chuan Mizo dang te aia vaitawng thiam chu anni nghal mai awm e. Kum 1894 a Missionary pahnih Pu Buanga leh Sap Upate’n Aizawl an lo thlen lai hian G.H.Loch bawk kha a lo dawngsawngtu a ni a. Thangphunga veng kiang Bawlhmun an tih thin ah awmhmun a lo benbel tir ve leh ta a. Suaka leh Thangphunga te chu tawng zirtirtu leh puitu ber atan a lo ruatsak leh nghal ta a ni.

Hetia Missionary hmasa te lo puitu annih angin Mission Sap te’n Mizo LEHKHA (A AW B) an siam chhuah hmasak ber pawh zirtu hmasa ber an lo ni ta zel a ni. Chumai bakah Bible Mizo tawnga lehlin hmasak ber te pawh a puitu hmasa an lo ni ta zel bawk.

Thil mak ve angreng tak pakhat chu, Suaka leh Thangphunga te Missionary lo tanpuia lo puitu hmasa ber anni chung khan Kristian ah an inpe ve lawk lova. Suaka phei chu kum 1906 Harhna kal zel a tawp a, piantharna chang ve in Dec. 1907 ah Baptisma an chhungin an chang ve ta chauh a ni

A pianthar hnu vek chuan Kristian urhsun tak leh theihpatawpa Lalpa ram tizau tura beitu a ni hlen ta thung. Khatia Mizo lehkha ziak leh chhiar a lo thiam tak zel hnu khan Bawrhsap Office lamah pawh vaitawng aiin Mizotawng chu Sawrkar thupek puandarh nante an lo hmang tangkai ta thuai a. Amah Suaka pawh chu an lo kaisan tir ta a. LUSEI CLERK BABU an lo kai tir ta a ni.

Pu Thanglula sawi dan chuan hetia Suaka’n Lusei Clerk a han kai veleh hian ‘Suakan Babu a kai’ tih a ni a. Mahse kan Missionary te khan Babu tih chu Bengali title a ni a, keini chuan ‘Pu’ kan ti ve tur a ni an ti a, PU SUAKA tih a lo ni ta a ti. Hei hi dik ngei niin a lang, ‘Pu’ tih chu Sawrkar Officer Clerk tih tawngkam, lehkhathiam leh Mizo lal te khan an hlawh ber thin a.

Kum 1952 hmalam zawnga kan Mission Primary zirtirtu, thingtlang lama kan mi chhuanvawrte pawh khan ‘Pu’ tih an la hlawh phak lova – Hmar lamah ‘U’ tih an ni a, Chhim lamah ‘Hotu’ tih an ni. Tunthlengin, a thlakna dang nei chuang si lovin,kanMizo title neihchhun, ‘Pu’ tih hi kan palzut nasa ta hle a ni. 1966 Rambuai laia CRP hovin Pi leh Pu chu Hmeichhia leh Mipa tihna ang leh an mi rawn hmansak tan ang deuh khan mipa tupawh nupui nei leh hmeichhia tupawh pasal nei chu pi & pu tiin kan lo ko ta anih hi.

Khatih hun laia Bawrhsap ten Mizoram min awp dan chu, RAHSI te kaltlanga, Mizo lalho thunun kha a ni a. Hnamdang sawrkar hnathawk BABU te chuan sum enkawl leh hna dang an thawk a. Administration kan tih ber ‘INAWPNA’ hna pui ber pawh chu RAHSI te hmanga lalho awp leh thunun kha a ni a.

Chutiang RAHSI enge maw zat chunga LUSEI CLERK te kha chu LOWER DIVISION ASSISTANT te nen inang tlang anni chungin, an dinhmun a sang danglam hle a ni. Kawng tamtakah Bawrhsap chhangdawltu ber anni kan ti thei ang.

Rahsi te pawh kha Bial (Circle) neia lal khaw engemaw zat bialtu annih kha chuan an lal ve hle thin a. Thenkhat awmthiamlo zual te phei chuan lal khua an luh dawnin, dai bula vawk than tha ber te chu an kap duh hial thin a ni an ti. Thingtlang lama an bial fang an kal vel te pawh an lo hmuakin an lo duat hle thin ani awm e.

LUSEI CLERK te ngei pawh kha engemaw tum chuan thingtlangah an zin ve bawk a ni awm e. Pu Suaka khan nakina a pension hnua Pathian thu ramtin a fan lai chanchin a ziaknaah ti hian a lo ziak a ni. “Tun hma a inhlauh avanga lal khua ten kea kalna tur lamlian an lo phiatfai a min lo lawm te ai kha chuan tun hnua mittui leh hnaptui nenakanhan inhmuak chu a hlimawm daih zawk a ni” tiin.

LUSEI CLERK a kai hnu lawk kum 1896 atangin VENGHLUI ah hian Rahsi veng an din atangin ‘Headman’ hna a chelh tel nghal bawk. A u Thangphunga’n Chaltlang-a khua a han din tirh kum 1895 emaw laiin, reilo te chhung chu Chaltlangah pawh an awm ve a ni awm e. Biak In pui bul Pu Maia inhmun kha kan hmun hlui tiin a sawi thin.

Rahsi VENGHLUI-ah chuan Sawrkar hnathawk ho te kilkawiin Headman angin 1906 – 7 lam thlengin a awm zui a. Kum 1905 atangin Rahsi Veng Thakthing tlang ah sawn tan a ni a. Nakin zelah Rahsi veng hlui chu VENGHLUI tih a lo ni ta zel a ni.

Thakthingah pawh hian Headman angin a va awm zui ve ngei a. Mahse, kum 1907 ah Sub. Inspector of Police (Dahrawk babu) ah kaisang tain Headman nihna chu a bansan zui ta a ni.

Kum 1908 kum tirah DURTLANG ah Khawthar a han kai ta chungin, kum 1912 a Lunglei lama a pem hma zawng chuan Rahsiveng (Thakthing) chu an chhungkaw inpui ber chu a ni zui ta zel.

Khanglai Police te tan chuan hna a la hautak lo hle a, Durtlang pa nih leh engemaw lai phei chuan SAIRANG O.C. hna chelh lai te pawh neiin, Thakthing atang vekin a la bial niin a lang.

Lusei Clerk hna a thawh chhung khan Bawrhsap 5/6 lai a hrawn hman a. An zingah Mr. A. Porteous / C.S (1894 – 97) a hun laiin vaitawng thiam awmchhun a la ni a, thubuai/hlabuai zawng zawngah hna a thawh belh laia an buai thinzia a sawi uar hle.

Major John Shakespear (Tarmita) hunlai (1901-1905) chhovah lal ramri siamin a zin chhuak thin a, saptawngin a rawn ziak chhuak vek a.Chuchu M.Suaka’n Pisa-ah Mizo tawngin a lo siamrem leh ta thin a ni. Hetiang hna hun tamtakkanbei a, a chang chuan zankanthlen dang pawh a awm a ti bawk.

Bawrhsap H.W.G. Cole (Kawl Sap) pawh kha hmun hrang hrangah a lo hawn ve bawk a. Agriculture leh Ranvulh lam ah te Mizo te ti hmasawntu ber, Dawrpui te pawh rawttu kha a hrawn vein a fak hle bawk.

Major G.H.Loch (Thentiaua) kha hun tamtak ah Bawrhsap hna chelh ve thin a ni bawk a, anmahni lo kaihruaitu hmasa a ni bawk a, hna a thawk nasain a inpe zo bawk a, a fak zual ber te zing ami a ni.

Major John Sahakespear thung kha a hrawn rei pawl ber a ni bawk a, Manipur rama a insawn hnu leh saprama a pension hnu thlengin lehkha pawh an la inthawn zui ta reng a ni. Anni pawh khan an lo ngaina ve hle a ni tih a lang hle awm e.

Sawrkar hna pawimawh a chelh chhung hian amah beltu laichin unau te bakah midang tamtak thil tha a tihsak a. Chuvangin thisen lama inzawmna awm miahlo mi engemaw zah ten unau/nu leh pa angin an pawm zui hlawm a ni. (A langsar zualte chanchin chu hmun dangah tihlan a ni)

Pu Suaka’n Mizo lehkha ziak a lo thiam tak veleh Bawrhsap thupek leh Sawrkar in lalho hnena thil an ngenna engkim Mizo tawnga ziak a lo ni thei ta thuai a. Vaitawnga Babu te ziak tira, a letlingtu nen khua a kal ngai thin pawh a lo hahdam thlak ta thuai a ni.

Kum 1898 ah phei chuan Mizo tawnga chanchinbu hmasa ber – ‘Mizo Chanchin Laisuih’ tih chu kutziaka tihchhuah a lo ni ta. A chhuahtu chu Bawrhsap hming a ni a, a ziaktu te hming tarlan a ni lo.

Mahse a copy pakhat tun thlenga Art & Culture in an lo vawnthat ah chuan Bawrhsap John Shakespear te chhung Culcutta an zin dawn thu a lang a. An rualin Suaka leh Khamliana an hruai ve dawn thu leh an lo hawn ah an thil mak hmuh chanchinte an la rawn ziak ang tih a ni a. Heta tang hian anni pahnih chu a ziaktu anni ngei tih a lang chiang tawk awm e.

A enga pawh nise, Pu Suaka chu Pisa Babu a ni a. Chutiang ziak chu a hna pakhat a ni mai a. Pu Khamliana kha Pu Suaka te dawta lehkha rawn zir ve leh hmasa, thiam rang leh Mizo tawnga lehkhathawn pawh ziak hmasa ber a ni a. Lal nichunga Sawrkar leh Missionary te belbula tanpui peih reng a ni kha a chhuanawm hle mai. A hnathawh that avangin nakin zelah pawh chawimawina sang ‘KAISAR I HIND’ te hial pawh dawng phak ta kha a ni.

Bawrhsap John Shakespear leh a chhungte rualaCalcuttazin ve ta te kha tunhnu hian chiang lehzuala dap chhuah a ni a. Khamliana, Suaka, Thangchhingpuia leh Zika te anni a. An zin kum pawh kum 1898 ah a ni. Mizo chanchin Laisuih hmasa a an lo sawi lawk ang ngei khan No. 4 16th January, 1899 a chhuak leh ah chuan Calcutta-a an zin chanchin kimchang tak an rawn chhuah ta ngei a ni. Hemi copy hi Mizoram Archives ah an la vawng tha reng a ni.

Kawlsap (H.W.G. Cole) hunlai pawhin Mizoram a Terrace Caltivation uar ve tura inzirtirna chi khat atan M. Suaka leh midang te chu Nagaland khawpui Kohima kianga KHONOMA-ah te an zuk zin leh bawk.

Kum 1912-ah Lunglei-ah a pem ta a, Lunglei Police O.C. nihna a va chelh ta a ni. DAKIN pui thlang lawka S.I. Quarters, GCI Sheet a hung khapah khan an va kawsa ta a. Lunglei a va awm chhunga Sawrkar hna lamah chanchin han sawi tam vak tur a awm lo a ni ang. Police tan hna a la tam lova, Bazar enkawlte an hna pakhat a ni.

A thian hlui Missionary pahnih Pu Buanga leh Sap upa te awmna a lo ni a. Kohhran lam hawi erawh chuan Pu Suaka leh Pi Veli te Lunglei va awm chu an lo lawmin, Kohhran pawh an va tiphur thar hle a ni ang. CHHIMBIAL khawmpui angah te pawh Pu Suaka chu Lunglei aiawhin Committee sangah an telh ve zel a. Kristian Tlangau chhuak thenkhatah pawh Pu Buanga thusawi an ziakah ‘Kan thian tha Suaka te an lo phei ve chinah Lunglei lamah harhna te pawh lo thleng ve lehin, Rahsi veng, Pathian thu awih tha duhlo berah pawh nasa takin Kristian an lo pun phah ta,’ ti lamin a lo sawi tih a ni. Tuna Rahsi veng Biak In hmun pawh hi thian dang pakhat nen SDO sap hnena an dil hmuh anga sawi a ni.

Pi Veli pawhin khawmpui ah hmeichhe pual inkhawmah te thu an sawitir ve bawk a ni. Chubakah, Baptist Mission lehkhabu rober pakhat ‘ROBAWM’ ah pawh Missionary leh Kohhran hruaitu mi tlemte thlalak a chuanna ah pawh Suaka te chhung thlalak an telh ve ngat bawk.

Lunglei atanga Tlabung (Demagri) a an sawn chanchin phei chu sawi tur a tam lo a ni ang. Awm pawh a awm rei lovin 1914 ah Sawrkar hna hi a pension san ta a ni. Durtlang lal ni chunga hun pum Pathian rawngbawl nana hman chu a lungkham ber a ni tawh a. Pension puitling pawh nghak thei tawh lovin, INVALID Pension in a chhuahsan ta a ni.

CHHUNGKAW DIN edit

Kum 1894 ah Bawrhsap hnuaia Chaprasi a thawh reng tawh hnuah Thingsulthliah nula LALBEVELI chu nupuiah a nei ta a.

Khang lai hun atana chhinchhiah tlak takin a nupui man pawh ba awm lovin a tlak thei ta a ni. A chhan bul ber ah pawh DAKLA thla 3 thawk a tawpa cheng sawmkua lai vawikhata a dawng ta kha a ni ngei mai.

Lalbeveli hi an unau zinga upa ber dawttu a ni. Amah hi mi taima, rinawm leh Pathian a innghat tlat mi a ni a, khawkhat lalnu ang leh Kohhran hmeichhe hruaitu ang pawhin a chanchin hi sawi tur a tam hle awm e. Mirethei te lainat a, mi chanhai tamtak an chawikanna kawngah pawh hian nu berin a thawh hlawk em em a ni.

Fapa 3 leh fanu 6 annei a. A naupang ber Thanzuala chu naupan laiin kum 1919 a Influenza hripui lengah khan a boral a. Midang zawng chu an puitling vek a, mahse a tamber chu an vanglai hunah an thi hlawm a. Hetiah vang hian Suaka leh Veli te hian nau hnuchham nute thihsan an tu te zinga thahnem tak an chawi tlei bawk a ni.

A FATE edit

A fate chu

  1. THANGLUAIA (1896 - 1926)
  2. BIAKKUNGI
  3. CHAWNGTHANCHHUNGI
  4. NGURTINCHHINGA
  5. DARRUMVUNGI
  6. BAWIHCHUNGI
  7. LALSANGI
  8. KHUMTIRI
  9. THANZUALA