ألفبا و رسم‌الخط لکی ئە زوون ساده
editمقایسه با الفبای فارسی و کردی
edit| الفبای فارسی | الفبای لەکی | الفبای کؤردی | نویسه لاتین لکی | نمونه لکی | نمونه نویسه لاتین | معنی فارسی | معنی انگلیسی |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| آا=الف | آا=الف | ئا | ā | آگر | āger | آتش | fire |
| ب=بِ | ب=بِ | ب=بِ | Bb | برا | berā | برادر | brother |
| پ=پِ | پ=پِ | پ=پِ | Pp | پیاووەتی | Piāuati | مردانگی | Manhood |
| ت=تِ | ت=تِ | ت=تِ | Tt | تیتاڵ | titāĺ | شوخ طبع | funny |
| ث=ثِ | --سین -- | س | --Ss-- | ----------- | ------------ | ------------ | ---------- |
| ج-جیم | ج-جیم | ج | Jj | جاجِک | jājek | آدامس | chewing gum |
| چ=چِ | چ=چِ | چ | ch یا č | چەم | čam | چشم | eye |
| ح=حِ | -- هِـ -- | ح | --Hh-- | --------- | ----------- | ----------- | ---------- |
| خ=خِ | خ=خاق | خ | x یا kh | خەس | xas | غلیظ | Thick |
| د=دال | د=دال | د | Dd | دِت | det | دختر | Girl |
| ذ=ذال | -- زِ -- | ز | --Zz-- | ------------- | ----------- | ----------- | ---------- |
| ر=رِ | ر=رِ | ر | Rr | سەربەرز | sarbarz | سربلند | Honorable |
| ندارد! | ڕ=ڕار | ڕ | ř | ڕشانن | řešānen | ریختن | Shed |
| ز=زِ | ز=زِ | ز | Zz | زؤخ | zœx | سوز سرما | Cold Burner |
| ژ=ژِ | ژ=ژاژ | ژ | ž یا zh | ژار | žār | فقیر و خوار | Poor |
| س=سین | س=سین | س | --Ss-- | سیفا | sifā | اندیشه و درنگ | Thought |
| ش=شین | ش=شین | ش | š یا sh | شاتە(لواش) | shātə | لواش(مثل:نان لواش یاترشی آلو) | Lavash |
| ص=صاد | --سین -- | س | --Ss-- | ||||
| ض=ضاد | --زِ-- | ز | --Zz-- | ------------ | ----------- | ------------- | ----------- |
| ع=عین | ع=عئن | ع | [ʔ] | عەلە | ala | نامی عربی با تلفظ لکی | ala |
| غ=غین | --ق-- | غ | --gh یا q-- | ----------- | ---------- | ----------- | ------- |
| ف=فِ | ف=فِ | ف | f | فِرە | fera | زیاد | Too |
| ق=قاف | ق=قاخ | ق | gh یا q | قەن | qan | قند | sugar Loaf |
| ک=کاف | ک=کاف | ک | k | کووڵارزم | kuĺāždœm | عقرب | Scorpion |
| گ=گاف | گ=گاف | گ | g | گاکؤور | gākœr | ماه خرداد در لکی | June= |
| ل=لام | ل=لام | ل | l | لِچ | leč | لب | Lip |
| ندارد! | ڵ=ڵال | ڵ | ĺ | لاڵش | lāĺeš | التماس | Appeal |
| م=میم | م=میم | م | m | مەلؤیچک | malœiček | گنجشک | Sparrow |
| ن=نون | ن=نون | ن | n | نؤیر | nœir | نور | Light |
| ندارد! | نگ=نانگ | ندارد! | ŋ | مݩگا / ماݩگ | meŋā/māŋ | گاو ماده / ماه | Cow / month |
| و=واو | و=واو | ڤ | v | ----------- | ------------ | ------------ | -------- |
| ندارد! | وو=ووی | وو | u | کاوو | kāu | رنگ آبی | blue |
| ندارد! | ۆ=اۆ | ۆ | û | سۆ | sû | فردا | Tomorrow |
| ندارد! | ؤ=ؤئ | ندارد! | œ | إؤر | eœr | ابر | Cloud |
| ه=هِ | هـ=هـِ چسبان | هـ=هـِ چسبان | h | هەنەک | hanak | شوخی | Joke |
| متفاوت! | ه یا (ە)در کیبورد فونت کردی | ه یا (ە)در کیبورد فونت کردی | a | سەر=سر | sar | سر | Head |
| ی=یِ | ی=یِ | ی | i /y | یەک | yak | عدد یک | one |
| ندارد! | ێ=اێ ساکن | ێ= ئ کسره مجهول | î | ڕێ | řî | راه | Way |
| ندارد! | ئ=ئئ بلند متحرک | ندارد! | æ | لئؤە | læœa | دیوانه | Crazy |
| ء | ء =ئ کوتاه متحرک | ندارد! | ê | گء | sê | نوبت | Turn |
| إ | إ=برای کسره آخر کلمه | ندارد! | e | سإ | se | سه | Three |
حروف دبیره (الفبا)، مجموع نشانه‌هایی که برای نشان دادن آواهای هر زبان به کار می‌رود و در لکی:
آا - ب - پ - ت - ج - چ - خ -د -ر - ڕ - ز - ژ - س - ش - ع - ف - ق - ک - گ - ل - ڵ - م - ن - نگ - و - وو -ۆ - ؤ - هـ - ەَ - ی - ێ - ئ - ء - إ
۱٢ تا هستند:
آ - أ - إ - ٱ - ئ - ەَ - ی - ێ - وو - ؤ - ۆ -إ(ئ کوتاه) - ء
صامت‌ها در لکی
edit۲٥ تا هستند:
ب - پ - ت - ج - چ - خ -د -ر - ڕ - ز - ژ - س - ش - ع - ف - ق - ک - گ - ل - ڵ - م - ن - نگ - و - هـ
نکات
editدر رسم‌الخط لَکی اگر واژه‌ای با یکی از مصوت‌های زیر شروع شود قبل از آنها حرف «ع» قرار میگیرد (این حرف (ع) خودش به خودی خود صدایی تولید نمی‌کند بلکه تنها حرکت می‌پذیرد):
آ - أ - إ - ٱ - ئ - ەَ - ی - ێ - وو - ؤ - ۆ -إ(ئ کوتاه)
حروفی که اول کلمه نمی آیند: ڵ -ێ - نْ - ر - ۆ
ویژگیهای رسم‌الخط لکی
edit۱) حرف «ح» حذف شده است و به جای آن از «ه» استفاده میشود.
۲) حروف «ذ – ض – ظ» حذف و به جای آنها از حرف «ز» استفاده میشود.
۳) حروف «ث – ص» حذف و به جای آنها از حرف «س» استفاده میشود.
۴) حرف «ط» حذف و به جای آنها از حرف «ت» استفاده میشود.
۵) حرف «غ» حذف و به جای آنها از حرف «خ» استفاده میشود.
۶) به حروفی که مصوت فتحه را میپذیرند حرف «ە» اضافه میکنیم.
۷) حرف کسره نوشته نمیشود اما * به حروفی مانند:گإ(نوبت)،هإ(حرکت)،نإ(نی) که یائ مجهول کوتاه نزدیک به کسره را میپذیرند حرف «إ» اضافه میکنیم.
۸) به حروفی که مصوت ضمه را میپذیرند حرف «ؤ» اضافه میکنیم.
٩) به حروفی که مصوت «ایی مثل دیر» را میپذیرند حرف «ی» اضافه میکنیم.
۱۱) به حروفی که مصوت «آ» را میپذیرند حرف «آ» اضافه میکنیم.
۱۲) در لکی مصوت‌هایی وجود دارد که در فارسی وجود ندارد که عبارتند از:
الف) مصوت متحرک «ؤ»: این حرف صدایی شبیه «œ» در لاتین است و حروفی که این مصوت را میپذیرند به آن «ؤ» اضافه میکنیم.
طریقه تلفظ: لب را جمع میکنیم و به صورت کسره کوتاه میکشیم .این حرف بیشتر مختص لکی است
ب) مصوت ساکن «ۆ»: این حرف صدایی شبیه «û» در لاتین است و حروفی که این مصوت را میپذیرند به آن «ۆ» اضافه میکنیم.
طریقه تلفظ: لب را جمع میکنیم و به صورت ضمه کوتاه میکشیم و صدایی با حالت و ساکن تولید میکند.
ج) مصوت متحرک«ئ»: این حرف صدایی شبیه «æ» در لاتین است و یا صدای «اِ کشیده» را دارد و حروفی که این مصوت را میپذیرند به آن «ئ» اضافه میکنیم.
طریقه تلفظ: لب را باز میکنیم و به صورت کسره کوتاه میکشیم .این حرف بیشتر مختص لکی و کردی کلهوری است
د) مصوت ساکن «ێ»: این حرف صدایی شبیه «î» کوتاه یا سنگین است و حروفی که این مصوت را میپذیرند به آن «ێ» اضافه میکنیم.
طریقه تلفظ: لب را به داخل میبریم و به صورت ساکن خیلی کوتاه میکشیم و صدایی به صورت ی ساکن نزدیک به کسره تولید میکند.
ز) مصوت «ٱ»: این حرف را می‌توان فتحه کشیده خواند. این حرف در زبان اوستایی موجود است.
۱۳) در لکی حروفی وجود دارد که در فارسی وجود عینی ندارد به عبارتی در الفبای فارسی نیست که عبارتند از:
الف) حرف «ڵ» که مانند «ل» تشدید دار اما از ان سبک‌تر
طریقه تلفظ: لب را به کام میچسبانیم و با نوک زبان تلفظ میکنیم اگر با کل زبان تلفظ کنیم صدای ل مشدد میشود
ب) حرف «ڕ» ویبره ای که مانند «ر» تشدید دار اما از ان سبک‌تر
طریقه تلفظ: لب را به کام میچسبانیم و به جای یک ر کوتاه حالت ویبره ای به خود میگیرد .
ج) حرف «نْ» که با حرکت پذیری حرف ماقبل خود صدایی مابین حرف «ن» و «گ» تولید میکند که به آن نون خیشومی یا تو دماغی می‌گویند.
۱۴) حرف «ع» به مانند «ء» در زبان فارسی و عربی عمل میکند و حرکت می‌پذیرد. با این تفاوت که در پایان یا میان کلمه نمی‌آید.
۱۵) حرف «نْ»نیز نمی‌تواند در اول کلمه قرار بگیرد و با حرکت (صدا پذیری) حرف قبل از خود معلوم میشود.
۱۶) حرف «و» همان (واو) است اما به شکل عربی آن، و باید که قبل و یا بعد آن حرف صدادار قرار بگیرد.
۱۷) حرف «وو» همان (ووی) است و باید که بعد آن حرف صدادار قرار بگیرد.
١٨)حرف «ڤ» که در لکی خیلی کم استفاده میشود جهت جلوگیری از اشتباه گرفته شدن با حرف «و» حذف شده است.مثل=ڤێ=درخت بید
مثالی به رسم‌الخط لکی
editحال با هم به رسم‌الخط لکی ابیاتی از فال معروف چل سقو لکی را مینویسیم ، این فال از قدیمی ترین سروده ها به زبان لکی هستش که به درازای تاریخ و فرهنگ قوم لک است :
لەکی چڕ = شعر لکی بِوەش=شاعر
ابیاتی از فال چل سرو لکی
ڕێەکئ کرماشۆن بتاشم وە چوو ، أڕآ دووسەکەم هەر باێ هەر بچوو ( خوب ) .
*جادۀ کرمانشاه رابراي دوستم از چوب بتراشم ،که هر وقت خواست بره و بیاد.
خؤداڵەم شؤکرێ رەسیم ژە مەتڵؤ ، دڵەکەم آرۆم بی ژە پژارئ شؤ(خوب)
*خدایا شکرت به هدفم و به مرادم رسیدم و دلم آرام گرفت از بیقراریهای شب.
تاڵإ زۆڵفەکەت بِیلە لامەؤ َ ، ؤە جاێ مەچم زؤیتر بامەؤە (خوب)
*یک تار از زلفت را پیش من بگذار ، جایی می روم تا زود برگردم.
خؤدا خؤدام بی إ ماڵ بینؤ دەر ، چووار شؤ سؤیرەکەت بکیشین إؤ سەر (خوب)
*از خدا خواستم از خانه بیرون بیای و چادر عروسی بپوشی
چل گوو چل نیم گوو چل کەریم خانی ، نؤخرە رێز کەتێە تا پشت زانی(خوب)
*چهل تا گوهر و نیم گوهر کریم خانی(کریم خان زند=به لکی کەریم تؤشماڵ)،نقره تا پشت زانو آمده(ضرب المثل از اینکه اقبال دار میشوی)
مثالهایی از زبان‌های دیگر به رسم‌الخط لکی
editورزیده: وەرزیدە
عِنَب: عِنەب
مطمئن: متمەێن
علی: عەلی
سَرزده: سەرزەده
محمد: مهەمەد
شانس: شانس
bring: بڕیݩ /بڕینگ = ن تو دماغی
کدام: کؤدام
sing: سیݩ /سینگ
جدا: جؤدا
Windaw: ووینداوو
راحت: ڕاهەت
دچار: دؤچار
شکسته: شکەستە
مشترک: مؤشتەرک
زیبا: زیبا
فرهاد: فەرهاد
دروغ: دؤرووق (بە لەکی=دروو)
خسرو: خؤسرؤ
مدرس (محل درس): مەدرەس
تهران: تێران
مدرس (استاد): مؤدەرس
استقلال: إستقڵاڵ
کشته (مقتول): کۉشتە(بە لەکی=کۉشتێ)
بریدن: بڕیدەن
کشته (کشت کرده): کشتە
شک: شەک
دموکراسی: دمکرسی
شک: شؤک
مشتی: مەشتی
دائرةالمعارف: دائرەت اولمەعارف
نظرات در مورد این رسم‌الخط
editهنوز این رسم‌الخط در میان نویسندگان و صاحبان قلم جا نیفتاده است و به قولی هنوز در آغاز راه است. بیشتر نویسندگان لک، اغلب نوشته‌های خود را به خط فارسی و در بعضی موارد به خط کردی می‌نویسند.
منابع
edit- قواعد دستوری در گفتار مردمان لک، علی ایوتوندی، تهران، انتشارات خلیلیان، ۱۳۹۲.
- زبانزدها و کنایه‌های لکی، عباس اسدی گوهر گوش، سلطان علی قادری، تهران، انتشارات طهورا، ۱۳۹۲.
- دادستان ، امین، دستور زبان لکی ،مقاله [1]
- فرامرز شهسواری. «ریشه‌شناسی و معناشناسی در زبان لکی». کرمانشاه: طاق بستان، 1394. بازبینی‌شده در 25 دسامبر 2015.
- Shahsavari، Faramarz. «ساختار مصوت‌ها در زبان لکی».orientalia، ش. 7-8 (2009): 150-152.
- ایزدپناه، ح. فرهنگ لکی، مؤسسه فرهنگی جهانگیری، تهران ۱۳٩١خ.شابک : 0_491_331_964_978