Микаил Мугьамматны уланы, халкъ такъма аты Айбала Дадав, бир бирлерде Дадав Мугьаммат да айтыла (тувгъан 1856 — 1925) — къумукъланы эртен сосиалист шаири.
Таржумасы
editТемир-Хан-Шура якъны Хумторкъали юртунда тувгъан. Атасы Мугьаммат темир уста болгъан. Атасы ва агъасы гечинген сонг уьйню намусу Дадавну башына тюше. Атасы сав болгъан вакътыда уьйренген темирчи касбуну юрютюп балшай. Оьзю гиччиден тутуп загьмат этип уьйренген Дадав жамият яшаву тюз къурулмагъан экен ойланы тюшюнюп башлай. Йырлар язывгъа гирише, Йырчы Къазакъны ва къазакъ йырланы мердешинде дюньядагъы тюзсюзлюклени сёге. 1895-нчи йылдан башлап, Дадав темир ёлда, ва сонг да Анжиде Решётниковну фабригинде ишлей. Халкъны англай, инкъылап гьаракатгъа Жалалутдин Къоркъмас ва Пётюр Ковалёв булан бирче къошула.
1904-нчю йылдан башлап сосиализманы танглай. 1905–1907-нчи йыллардагъы инкъылапны башчыларыны бириси бола. Дадавну ялынлы йырларын инкъылапны ортакъчылары агитация учун халкъны арасына яя болгъан. Дадав 1917-нчи йылдагъы икъылапны гёрмекли ёлбашчыларындан бириси болуп тура. «Ишчи халкъ» газетдеги ва «Тангчолпан» журналдагъы къурувда ортакъчыл бола. Азатлыкъ саялы ябушувгъа чакъырагъан асарларын чыгъара. 1919-нчу йылда Бакюде чыгъаргъан «Набат» газетде Дадавгъа шолай багьа берилген. Дадав Мугьамматны ону не яшаву, не де яратывчулугъу толу кюйде ахтарылмагъан, шаирни йырлары айры китап болуп басылмагъан.
Дадав этген жемлер, илгичлер, къуюлуп этилген хынжал саплар, инче усталыкъда ёнуп этилген агъач къашыкълар, тапанча ва оьзге савутлар ону ата юртунда энчили топламларда гьали де сакълана. Шаирни замандаш юртлулары Абсамат Токъай да ва Акъа Гебек де бек асырап сакълангъан Дадавну оьз хаты булан язылгъан кагъытланы да сакълай тура эди.
Оланы биринде Дадав хазар мердешде гьарплары бири-бирине маталмагъан гьарп-хаты булан булай язгъан эди: «Талма ювугъум, енгилме, гел, бирдагъы айлананы гьавлап чыгъайыкъ… Биз талсакъ, яшлар къавшалар», – деп яза эди.
Чеберлигини уьлгюлери
editТоркъалили мен, Микайыл, оьзюмдюр,
Айтылагъан сен Азимге сёзюмдюр.
Тапанчаны танглап эт деп язасан,
Айт чы, досум, кимге къабур къазасан?
Бондарлыкъны ташлап банда болса да,
Бирев гёрмес бир капекни хайырын.
Тархлар тартып язылгъан деп айтасан,
Англатагъан акъны-гёкню айырып.
Йиберемен аргъып чыкъгъан танг булан,
Мен охуйгъан къайтып-къайтып къангъынча,
Шо сёзюме таяв болсун тапанча.
Баммат гьажи
Баммат гьажи, къади эдинг аввал юртда,
Старшина болуп адашдынг артда.
Охудунг илмуну, битдирдинг малим,
Халкъгъа питне салма къаст этдинг залим.
Бавну юзюмюнден чагъыр башладынг,
Шариятынг, герти ёлунг ташладынг.
Чагъырынг юрютдюнг Кавкасиягъа,
Ишлеринг сёйлесем – ёкъ пайда магъа.
Къазакълар бийлеп, къанлар къусдурдунг,
Ант эте – ант эте ялгъан гьар-гьара.
Языкъны, оьксюзню къыйнап пусдурдунг.
Гьали болмадымы юзюнг къап-къара.
Энни сен англа бизде гюч барны,
Генг абатынга бу яшав тарны.
(1905-1907 йй.)
Умсалимат, гюл ачмагъан бюр эдинг
Умсалимат, гюл ачмагъан бюр эдинг,
Яшлыгъынг булан сен чи кюр эдинг.
Авулларда къызъяшланы гёре эдинг,
Сен олагъа гьар гюн айып берединг.
Уланлагъа сёйлей, кюлей, къарай деп,
Сыры къыргъа чыкъма неге ярай деп.
Сюймакълыкъ сабуру ёкъ зат экен,
Юрекни гюйдюреген от экен.
Юрегим сюйдю ону, изледи.
Аллагьым арабызны тюзледи.
Арабыздан бираз заман гетгинче
Хапарсыздан гелип тюшдю байрамгъа,
Жаным огъар гьашыкъ болду гьайрангъа.
Гече-гюндюз ол хомузсуз той эди.
Сан-чархымны шатлыкъ этип къоя эди.
Йыбана эдим ону булан гьар вакъда,
Пашманлыкълар гелип тура ол ёкъда.
Гесилсин адамланы тиллери,
Чорт сынсын душманланы беллери.
Бир жанымны къаркъарамдан айырды,
Къуванчымны гёз алдымдан тайдырды.
Энни йыбав кимлер булан этейим?
Жаны ёкъ къаркъарамны нетейим?
Бер, Аллагьым, бер чархыма жанымны.
Жанымны бермек сендендир,
Юрегимни гьайын этмек мендендир.