Кетсал, квезал (латинче Pharomachrus mocinno) — трогон-бичимли лап уллу къушдур.
Суратлав edit
Къаркъарасыны узуну — 35 сантиметргъа ете. Шо къушну аркъасы, олай да къанатлары алтын ва яшыл къатыш тюсге боялгъан. О къызыл тешлю, ренкли гёгюрчюнге ошаш геле. Кетсаль къушну кёклерде саркъыву да гёргенлени тамашагъа къалдыра.
Яшайгъан аралыгъы edit
Орта Американы тав бетлеринде, денгизден 1300 метр бийикликде ерлешген бавукъ агъачлыкъларында ер юзюндеги лап да арив къушланы бириси кетсаль яшай.
Яшайгъан кюю edit
Янгыз окодея деген оьсюмлюкню ашап яшай десе де ярай, тек онгай тюшсе гиччи бакъаланы, гесерткилени ва хуртияланы да ашай.
Иннемей бутакъда олтуруп, гьызарлап тура, сонг бирден атылып я увакъ жан-жаныварны я терекдеги ашымлыкъны ашар. Бутакъдан бутакъгъа гёчмек учун, артгъа багъып атыла.
Уясын къувукъда тиге. Олтурагъанда 2-4 агъаргъан йымыртгъа олтура.
Тарихи ва къушну хасиятыны гьакъындан edit
Бырынгъы девюрлерде майя миллетли аламлар шо къушну учагъанын гёрмекни насипге санай болгъан. Тек артдагъы заманларда ерли агьачлыагълар аявсуздан гесилегенини натижасында шо къушланы санаву йылдан-йылгъа шайлы кемип тура.
Алдын заманлардан берли майи миллетли адамлар шо кьушгъа сужда къылып гелген. Ону къанатлары шо девюрде алтындан да багьа къыйматланып тургъан. Узунлугъу ярым метргъа етишеген къуйругъуну къувун ва къанатларын тагъып айланмагьа янгыз лап абурлу адамлагъа ихтияр бериле болгьан. Шо заманларда кетсаль къушну къанатлары булан пачаланы тажлары да, оланы къалалары да безендирилин гелген. Бугюнлерде де шо къушгъа «учагъан хазна» деп айтыла.
Оьзюню къанатларыны сыйлылыгъын билегендей, кетсаль уясын къурагъанда да эки "эшик" эте. Шоланы бирисинден гире, бирисинден буса чыгъып, учуп гете.
Оьзюню аривлю булан белгили болгъандан къайры да, кетсаль эркинликни сюеген къуш гьисапда да саналгъан. Ону бирев де «есирликде» сакълап болмагъан. Белгили экени йимик, зулмучулугъу булан халкъыны эсинде къалгъан Гватемаланы алдынгъы президентлерини бириси генерал Убико шо къушну есирликде сакъламагъа сюйген. Челтирни ичине салып, ону кьаласына гелтирилген кетсальны гермеге гелгенлер къушну оьлюп тапгъанлар. Есирликде шо къуш юреги ярылып оьлюп къала деп айталар.
Шондан берли кетсаль есирликде яшамагъа болмайгъангъа гёре де, гватемалылар учун шо къуш эркинликни белгиси болуп къалгъан. Шо саялы да Гватемаланы гербин на 6айpaгъын эркинликни белгиси гьисапда кетсальны сураты безеген. Шо гиччирек пачалыкъны акъчасына да бу къушну сураты этилген. Кетсальны аты эсгерилген пачалыкъдагъы инг уллу шагьарларыпы бирисине де къоюлгъан. Гватемалада кетсаль закон булан якълана ва «Къызыл китапгъа» язылгъан.
Китаплар edit
- Книга:Биологический энциклопедический словарь|с=252
- Жизнь животных (ТТ. 1—7). — 2-е изд. — М.: Просвещение, 1983—1989