Батырмурза Абдулгьамит Нугьайны уланы Яхсайлы (1903—1957) — белгили къумукъ алим ва пачалыкъ чалышывчу.
Яшлыгъы ва оьрюмлюгю
editАбдулгьамит Батырмурза Яхсайлы къумукъ агьлюде тувгъан. Ону атасы Нугьай белгили ярыкъландырывчу, алим, къумукъ насирни кюрчюсюн салгъан адам, белгили инкъылапчы Зайналабитни де атасы. 1919-нчу йылда атасы да, уланы да деникинчилени къолундан арт-артындан оьлтюрюлген.
Абдулгьамитге 16 йыл болагъанда атасы ва агъасы оьлтюрюлгенлик ону юрегин рагьат къоймагъан. Нугьайны къатыны, Зайналабитни ва Абдулгьамитни анасы, шо замангъы алдынлы адамланы янгы фикирлерин алгъан. Абдулгьамит 1903-нчю йылда тувгъан. Юрт мадрасада охугъан, муаллимлени хас девретин битдирген. 1923-1926-нчы йылларда мадрасада дарс берген ва шо бир вакътини ичинде къумукъ тилде чыгъарылагъан "Ёлдаш" газетни жаваплы секретары болгъан.
Охуву
edit1926-1930-нчу йылларда Акъмесжитде Къырым пачалыкъ педагогик университетни филология факултетинде билим алгъан. 1930-нчу йыл Тил ва пикру институтуну аспиранты болгъан. Тил ахтарывчу академик Н.Я. Марр ону илму ёлбашчысы болгъан. Дёрт йыл оьтюп, ол "Къумукъ тилни тарихи тамурлары" деген мавзуда илму ишин якълагъан, дагъыстанлыланы арасында инг биринчилей филология илмуланы кандидаты деген ат алгъан. Гёрмекли академик И.А. Мещанинов да Абдулгьамит Батырмурзаны илму ишине оьр къыймат берген ва, шо илму ишни оьлчевлерини генглигин гьисапгъа алса, огъар илмуланы докътуру деген алим атны бермеге де тийишли гёрген.
Иш тарихи
edit1930-нчу йыл, аспирантурада охуй туруп, Абдулгьамит Къырым пачалыкъ педагогик институтуна (КГПИ) дарс беривчю болуп, 1931-1933-нчю йылларда буса тил илмулар факультетини деканы ва кафедраны башчысы болуп чалышгъан. Шо йыллар ва шондан сонггъу йылларда ол бир вакътиде Къырым Автоном Совет Социалист Жумгьуриятны Тил ва адабият илму-ахтарыв институтуна да ёлбашчылыкъ этген.
Къырымда ишлейген йылларында ол оьзюн оьр билимли ва терен ойлашып ишлейген алим гьисапда танытгъан. Коллективни арасында ону уллу абуру болгъан. Шонучун огъар 1937-1938-нчи йылларда Дагъыстандан гелген ялгъан кагъызлагъа гёре Сибирге йиберивден къутулма кёмек этген. Шо балагьдан ону инамлы къурдашлары, яхшы иш ёлдашлары, Къырымны илму жамияты къутгъаргъан. Муна шо къоркъунчлу йылларда КГПИ-ни алимлер советини ва жумгьуриятны илму къуллукъчуларыны бёлмесини бюросуну алимлерини таклифи булан педагогик ва илму ёлдагъы уллу къуллукълары ва къошуму учун Абдулгьамит профессорну атын алмакъ учун ВАК-гъа берилген.
Дагъыстанны Гьукуматыны къаныгъывлу кюйдеги тилевюне гёре, 1939-нчу йыл Абдулгьамит Анжи-къалагъа къайтгьан ва С. Стальскийни атындагъы Дагъыстан педагогик институтну рус тилден дарс беривню къайдасыны ва тил илму кафедрасына ёлбашчылыкъ этген. Уллу Ватан Давну йылларында институтда охув ва илму ишлеге къарайгъан проректор болуп чалышгъан. 20 йылдан да артыкъ ол бир вакътини ичинде СССР-ни Илмулар Академиясын Дагъыстан филиалыны баш илму къуллукъчусу болуп ишлеген.
1949-нчу йыл алимни ва муаллимни къысматында уллу бурулув болгъан. Башлап ол партяны Дагъыстан обкомуну экинчи секретары ва бюросуну уьюрю болгъан, 1950-нчи йыл ДАССЖ-ны Оьр Советине депутатлыкъгъа сайлангъан, сонггъа таба ол Президиумну Юрютювчюсю болуп ишлеген, РСФСР-ны, ССЖБ-ни депутаты этилип сайлангъан, РСФСР-нсыни Оьр Советини Юрютювчюсюню орунбасары болгъан.
Айыпланыву
edit1950-нчи йылны башында И.В. Сталинни "Марксизм и языкознание" деген белгили асары басмадан чыкъгъан. Шо асарда Н.Я. Маррны илму ишлери ва пикрулары танкъыт этилген. Абдулгьамит тезден гюллейген ва огьар яманлыкъ себеп излеп турагъанлар муна шондан пайдалангъан. Партияны обкомуну ёлбашчыларыны къарары булан "А. Батырмурза - Н.Я. Маррны муталими" деген питнечи макъала язмакъ тапшурулгъан. Шо макъалада ол Н.Я. Маррны охувчу болгъанлыгъын саялы "буржуазия миллетчи" деп айыплангъан. Дагъыстанны гьукуматы 25 йыллар алда, А. Батырмурза Къырымда аспирантурада охуйгъан заманда, этилген соравгъа гёре берген жавап шогъар себеп болгъан. Дагъыстанда гьали бар тиллени къайсы ортакъ тил болма бола деген соравгъа А.Н. Батырмурза шолай тил къумукъ тил болмагъа имканлыгъы гьакъындагъы пикруну айтгъан болгъан. Неге тюгюл де, бары да тав районланы халкълары демеге ярайгъан кюйде, юз йылланы боюнда къумукъ тюзлюгюню халкъы булан генг кюйде къатнагъан ва къумукъ тилни де бек яхшы биле болгъан. Шо бир вакътини ичинде онда жамиятда рус тилни ролюн тёбен этип гёрсетме сюегенлик бирдокъда болмагъан.
Батырмурзаны душманлары, оланы арасында "лап ювукъ адамлары", ону бу жавабын архивлерден табып алгъан ва "буржуазия миллетчи" деп айыплагъан. Оьзюне шолай къыйынлы йылларда ону янын тутагъан адамлар табылмагъан.
Варислиги
editСталин оьлгенде, 1953-нчю йыл ол оьзюню дарс беривчю ишине къайтгъан ва 1957-нчи йыл, оьзюне 54 йыл болагъанда, хапарсыздан гечинген.
Абдулгьамит Батырмурза къысгъа оьмюрюню ичинде къайратлы кюйде ишлеген ва илмуда оьзюню терен харшын къойгъан. Къумукъ алифбаны, морфологияны, сёзтизимни (нагьвуну, синтаксисни) ёрукълашдыргъан, сёзбилим (сарф, грамматик) ва имля (орфография) сёзлюгюн чыгъаргъан. Ол ондан да артыкъ китапны ва кёп санавдагъы илму ишлени муаллифи. 25 йылдан да артыкъ вакътини ичинде ол 30 минг сёзю булангъы Рус-Къумукъ сёзлюгюн тизмекни уьстюнде къайратлы кюйде чалышгъан. Къолъязыву гьазир болгьан, тек ону савунда чыгъарылмагъан.