Амазон (испанча Amazonas, ва португизче Amazonas) – Къыбла Америкадыгъы бир оьзен. Ол Мараньён ва Укаяли оьзенлер къошулуп башлана. Мараньён оьзенден гьисап алса, оьзенни узуну 6992,06 чкъ, Укаялиден - 7000 чкъ. Оьзенни сув алыв майданына гьисапдан ва сувуну кёплюгюнден дюньяда биринчи ерни ала.
Оьзен тогьуз тюрлю пачалыкъдан оьте. О етти миллион квадрат метр майданда ерлешген. Бразилиа шагьарны алимлери токъдашдыргъан кюйге гёре Амазонкагъа 9 млн йыл бола.
Амазонка гьар минутда Атлантикагъа 105 миллиард литр сувну етишдире. Амазонкадан оьтеген бир кёпюр де екъ. Амазонканы генглиги 80 чакъырымгьа етише.
Ону лап терен ери 135 метр бар. Шо буса Балтика денгизни теренлиги булан тенг. Амазонкада йылны боюнда Ер юзюндеги бары да оьзенлерини сувуну 15 процент агъыла. Шо оьзен, гертиден де, табиатны бир уллу гьайранлыгъы гьисаплана.
Тарих
editАмазонка халкъны хакъында биринчи хабарлар пачалыкъ къуллукъчулар Хуан де Сан Мартина ва Антонио де Лебрихини докладында бериле.(инныр 1539): "Асгер ер Боготаны къолундагъы заманда, бизге хабар гелди бир халкъны гьакъындан, оьзюнде эргишиси ёкъ, янгыз къатынгишилерден; шону учун биз олагъа "амазонка" деп ат такъдыкъ. Олар, бизге етишдиргенлер айтагъан кюйде, бир бир къуллардан, оьзлер сатып алгъан, яшъа токътай ва улан тувса, ону атасына йибере, къыз тувса, ону оьзлер оьсдюре халкъын кёп этмек учун. Айтылынагъан кюйде, олар къулланы янгыз яшгъа токътамакъ учун къоллай ва сонг къайтып йибере,ва шону учун тарыкъ болгъанда къоллай болмагъанда буса йибере" Хуан де Сан Мартин и Антонио де Лебриха. Янгы Гранада Пачалыкъны елейген гьакъда доклад.(инныр 1539 йыл)
Амазонканы ачгъан конкистадор Франсиско де Орельяна. Ол аврупалылардан биринчилей Къыбла Американы лап да генг еринден оьтген. 1542 йылны яйында, оьзюню бёлюгю булан сайки амазонкаланы гёргенбиз ва олар булан чабушдукъ деп билдиргенлер. Бугюнгю гьакъылгъа гёре, шо эрлери булан бирге черивде болгъан индеянкалар болма герек деп санала.
Башлап Орельяна оьзенге оьзюню атын бермеге сюйген, тек чабушувдан сонг Амазонка деп къойгъан.
Оьсюмлюк ва гьайван дюньясы
editОну ягъаларында Ер юзюндеги инг де гьайран тереклер ва оьзге оьсюмлюклер оьсе. Шондан къайры да, 500-ден де артыкъ гьар тюрлю жанлар, шоланы ичинде 175 тюрлю гесерткилер, 300 тюрлю йыланлар, дюньядагъы къушланы уьчден бир пайы, олай да 30 миллион тюрлю увакъ жан-жанывар Амазонканы ягъаларындагъы агьачлыкъларда яшав учун ябушув юрюте.
Жабарны тюбюндеги оьзен
editВалий Хамза деген алим, Амазонканы тюбюнде агъагъан, дюньяда лап да узун оьзенни тапгъан. Огъар Хамза деп ат такъгъан. Ол Анды тавлардан башлап 6 минг чакъырым агъып Атлантик дериягъа къошула.
Китаплар
edit- Амазонская река // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
- Амазонка // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
- Открытие великой реки амазонок. М.: Географгиз, 1963.
- Географический энциклопедический словарь, М., 1986.
Байланывлар
edit