Wp/kri/Meksiko

< Wp‎ | kri
Wp > kri > Meksiko
Meksiko
Kapital: Meksiko Siti
Offistòk: Speintòk
Area: 1,972,550 km2
Pipuldèm: 129,150,971


Mɛksiko (Spanish: Mɛksiko),[a][b] ɔfishal wan na Yunaytɛd Mɛksiko Stet,[c] na wan kɔntri we de na di sawt pat na Nɔt Amɛrika. Na Amɛrika de nia am na di nɔt; na di sawt ɛn wɛst pat na di Pasifik Oshɔn; na di sawt-ist pat na Gwatemaala, Belizi, ɛn di Karibian Si; ɛn na di ist pat na di Galf na Mɛksiko.[12] Mɛksiko gɛt 1,972,550 km2 (761,610 skwea mayl),[13] we mek am di nɔmba 13 kɔntri na di wɔl pan eria; wit pipul dɛm we pas 126 milyɔn, na di nɔmba 10 kɔntri we gɛt bɔku pipul dɛm ɛn na di kɔntri we de tɔk Spanish pas ɔl.[5] Mɛksiko ɔganayz as fedaral ripablik we gɛt 31 stet dɛn ɛn Mɛksiko Siti, we na in kapital siti. Ɔda big big siti dɛm na Mɔntri, Gwadalajara, Puebla, Toluka, Tijuana, Siudad Juarez, ɛn Liɔn.[14]

Mɔtalman we bin de na Mɛksiko bifo Kɔlumbia bin go bak to 8,000 bifo Krays ɛn i bin go bi wan pan di siks kredul dɛn na di wɔl fɔ sivilizayshɔn. Speshali, di Mesoamerican rijin bin gɛt bɔku sivilizayshɔn dɛn we bin miks, lɛk di Olmec, Maya, Zapotec, Tiotihuacan, ɛn Purepecha. Las wan na di Aztek dɛn, we bin de rul di rijyɔn insay di ɔndrɛd ia bifo Yuropian kɔntakt. Insay 1521, di Spanish Ɛmpaya ɛn in indijinos padi dɛn bin win di Aztek Ɛmpaya frɔm in kapital siti we nem Tenochtitlan (we dɛn de kɔl naw Mɛksiko Siti), ɛn dɛn bin mek di kɔloni we dɛn kɔl Nyu Spen.[15]

Insay di nɛks tri sɛnti ia, Spen ɛn di Katolik Chɔch bin ple impɔtant pat, dɛn bin mek di eria bɔku, dɛn bin mek pipul dɛn biliv Kristian ɛn dɛn bin mek di Spanish langwej skata ɔlsay.[16] We dɛn bin fɛn bɔku bɔku silva na Zakatekas ɛn Guanajuato, i nɔ tu te, Nyu Spen bin bi wan pan di impɔtant say dɛn we dɛn kin pul silva ɔlsay na di wɔl. Di jɛntri we bin de kɔmɔt na Eshia ɛn di Nyu Wɔl bin ɛp fɔ mek Spain bi wan big wɔl pawa fɔ di nɛks sɛntiwɔd, ɛn i bin briŋ wan prayz rivɔlɔshɔn na Wɛstin Yurop.[17] Di kɔlonial ɔda bin dɔn insay di fɔs nayntin sɛntiwɔd wit di Wɔ fɔ Indipɛndɛns agens Spen.

Di fɔs istri we Mɛksiko bin gɛt as indipɛndɛnt neshɔn stet bin gɛt prɔblɛm wit pɔlitiks ɛn soshio-ikɔnomik, insay di kɔntri ɛn fɔrina biznɛs. I nɔ tu te, di Fɛdɔral Ripɔblik fɔ Sɛntral Amɛrika bin kɔmɔt na di kɔntri. Dɔn tu invayshɔn dɛn we fɔrin pawa dɛn bin kam wit bin apin: fɔs, na Amɛrika as akɔdin to di Tɛksas Rivolt we Amɛrikan pipul dɛn we bin kam de, we mek di Mɛksiko–Amɛrikan Wɔ ɛn bɔku bɔku teritɔri lɔs insay 1848.[18] Afta dɛn dɔn introduks libal rifɔm dɛn na di Kɔnstityushɔn insay 1857, kɔnsavativ dɛn bin riak wit di wɔ fɔ Rifɔm ɛn mek Frans invayd di kɔntri ɛn instɔl wan Ɛmpaya, agens di Ripɔblikan resistans we libal Prɛsidɛnt Bɛnito Juárez bin de lid, we kɔmɔt na do as win. Di las dikɛd ia dɛn na di 19t sɛntinari na di diktetaship we Porfirio Díaz bin de rul, we bin tray fɔ mek Mɛksiko bi mɔdan ɛn fɔ mek ɔda tin dɛn apin bak.[19] Bɔt di tɛm we Porfiriato bin de, bin mek bɔku pipul dɛn nɔ bin gɛt wanwɔd ɛn i bin dɔn we di Mɛksiko Rivɔlɔshɔn (sivil wɔ) we bin de fɔ tɛn ia bin bigin insay 1910. Dis fɛt-fɛt bin mek big chenj dɛn na Mɛksiko sosayti, ɛn dɛn bin mek di 1917 Kɔnstityushɔn, we stil de wok te tide. Di ɔda wɔ jenɛral dɛn bin de rul as prɛsidɛnt dɛn we bin de afta dɛnsɛf te di Instityushɔnal Rivɔlɔshɔnari Pati (PRI) kɔmɔt insay 1929.

Di PRI bin de rul Mɛksiko fɔ di nɛks 70 ia, fɔs ɔnda wan sɛt fɔ paternalistic divɛlɔpmɛnt polisi dɛn we gɛt bɔku ikɔmik sakrifays. Insay Wɔl Wɔ Tu Mɛksiko bin ple impɔtant pat bak fɔ di Alay wɔ ɛfɔt.[20][21] Bɔt pan ɔl dat, di PRI rijim bin yuz ripreshɔn ɛn ilɛkshɔn fɔ ful fɔ mek dɛn kɔntinyu fɔ gɛt pawa, ɛn i bin muv di kɔntri to wan mɔ US-aligned nioliberal ikɔmik polisi insay di let 20th sɛntinari. Dis bin dɔn we dɛn bin sayn di Nɔt Amɛrika Fri Tred Agremɛnt insay 1994, we mek big big indijinos tɔn agens di gɔvmɛnt na di stet we nem Chiapas. PRI bin lɔs di prɛsidɛnshi fɔ di fɔs tɛm insay 2000, agens di kɔnsavativ pati (PAN).