Wp/kri/Iran

< Wp‎ | kri
Wp > kri > Iran
Iran

Iran,[a] we dɛn kin kɔl bak Pashia[b][10] ɛn ɔfishal wan di Islamik Ripɔblik fɔ Iran,[c] na kɔntri we de na Wɛstɛn Eshia. I gɛt bɔda wit Irak ɛn Tɛki na di wɛst, wit Azaybayjan ɛn Aminia na di nɔtwɛst, wit di Kaspian Si ɛn Tukmenistan na di nɔt, wit Afganistan ɛn Pakistan na di ist, ɛn wit di Galf ɔf Oman ɛn di Pashian Galf na di sawt . I gɛt 1.64 milyɔn skwea kilomita (0.63 milyɔn skwea mayl), we mek i bi di nɔmba 17 kɔntri we big pas ɔl. Dɛn se Iran gɛt 86.8 milyɔn pipul dɛn, we mek i bi di nɔmba 17 kɔntri we gɛt bɔku pipul dɛn na di wɔl, ɛn na di sɛkɔn kɔntri na di Midul Is. Di siti dɛm we big pas ɔl, we dɛn de kam dɔŋ, na di kapital siti we nem Tehran, Mashhad, Isfahan, Karaj, Shiraz, ɛn Tabriz.

Di kɔntri na wan pan di ol sivilizayshɔn dɛn na di wɔl, we bigin wit di fɔmɛshɔn fɔ di Ɛlam kiŋdɔm dɛn insay di fɔs mileniɔm bifo Krays. Fɔs, na di Mɛdis, we na bin wan ol Iranian pipul, bin mek am wan insay di sɛvin sɛntiwɔd bifo Krays, ɛn i bin rich in teritɔrial ayt insay di siks sɛntiwɔd bifo Krays, we Sayrɔs di Gret bin bil di Achaemenid Persian Empire, we bi wan pan di big big ɛmpaya dɛn insay istri ɛn wan pawaful pawa we pas ɔlman. Di Achaemenid Empire bin fɔdɔm to Alɛgzanda di Gret insay di fɔs sɛntiwɔd bifo Krays ɛn afta dat dɛn bin sheb am to sɔm Hɛlɛnistik stet dɛn. Wan Iranian ribelɔn bin mek di Patian Ɛmpaya insay di tɔd sɛntiwɔd bifo Krays, we di Sasanid Ɛmpaya bin tek in ples insay di tɔd sɛntiwɔd afta Krays, we na bin wan big wɔl pawa fɔ di nɛks 4 sɛntiwɔd. Arab Muslim dɛn bin win di ɛmpaya insay di sɛvin sɛntiwɔd afta Krays, we mek dɛn mek Iran Islam. Afta dat, i bi wan big sɛnta fɔ Islamik kɔlchɔ ɛn lanin, wit in art, litrɛcha, filɔsofi, ɛn akitɛkɛt we bin de ɔlsay na di Muslim wɔl ɛn ɔdasay dɛn insay di Islamik Golden Ɛj. Insay di nɛks tu ɔndrɛd ia, wan siriɔs Iranian Muslim dynasties bin kɔmɔt bifo di Seljuk Turks ɛn di Mongols bin win di rijyɔn. Insay di 15th sɛntinari, di nativ Safavid dɛn bin ri-establish wan wan Iranian stet ɛn nashɔnal aydentiti, ɛn dɛn bin chenj di kɔntri to Shia Islam. Ɔnda di tɛm we Nader Shah bin de rul insay di ia 1800, Iran bin de bifo di sojaman dɛn we bin gɛt pawa pas ɔlman na di wɔl, pan ɔl we insay di ia 1900, bɔku fɛt-fɛt dɛn bin de wit di Rɔshian Ɛmpaya bin mek dɛn lɔs bɔku bɔku say dɛn. Di fɔs pat pan di 20t sɛntinari bin si di Pashian Kɔnstityushɔnal Rivɔlɔshɔn. Di tray fɔ nashɔnalayz in fɔshal fiul saplai frɔm di Wɛstɛn kɔmni dɛn bin mek wan Anglo-Amɛrikan kɔp insay 1953, we bin mek dɛn gɛt mɔ ɔtokratik rul ɔnda Mohammad Reza Pahlavi ɛn di Wɛstɛn pɔlitikal inflɔɛns we bin de gro. I bin go bifo fɔ lanch wan siriɔs rifɔm we bin go fa fawe insay 1963. Afta di Iranian Rivɔlɔshɔn, di Islamik Ripɔblik we de naw, na Ruhollah Khomeini bin mek am insay 1979, we bi di kɔntri in fɔs Suprim Lida.

Di gɔvmɛnt na Iran na Islamik tiokrasi we inklud sɔm ɛlimɛnt dɛn na wan prɛsidɛnt sistɛm, wit di ɔltimat ɔtoriti we dɛn gi to wan ɔtokratik "Suprim Lida"; wan pozishɔn we Ali Khamenei bin gɛt frɔm we Khomeini day insay 1989. Di Iranian gɔvmɛnt na ɔtoritarian, ɛn i dɔn mek bɔku pipul dɛn de kɔl am bad fɔ di impɔtant tin dɛn we i de du ɛn di bad we aw dɛn de du tin agens mɔtalman rayt ɛn sivil fridɔm, we inklud sɔm vaylɛnt we dɛn de stɔp bɔku pipul dɛn we de protɛst, ilɛkshɔn we nɔ rayt, ɛn we nɔ gɛt rayt fɔ uman dɛn ɛn fɔ pikin dɛn. I de bak na wan fokal pɔynt fɔ Shia Islam insay di Midul Is, we de kɔba di Arab ɛn Sunni hegemoni we dɔn de fɔ lɔng tɛm insay di rijyɔn. Frɔm di Iranian Rivɔlɔshɔn, bɔku pipul dɛn kin tek di kɔntri as di kɔntri we dɔn mekɔp in maynd fɔ fɛt Izrɛl ɛn bak fɔ Saudi Arabia. Dɛn kin tek Iran bak as wan pan di big big pipul dɛn we de ple insay di Midul Ist afɛj, wit in gɔvmɛnt we de involv dairekt ɛn indayrɛkt pan di bɔku pan di mɔdan Midul Ist kɔnflikt dɛn.

Iran na wan rijinol ɛn midul pawa, wit wan jiyopɔlitikal stratejik ples na di Eshian kɔntinɛnt. Na wan pan di wan dɛn we mek di Yunaytɛd Neshɔn, di ECO, di OIC, ɛn di OPEC. I gɛt bɔku bɔku fɔshal fiul dɛn—insay dis na di sɛkɔn big wan we de gi natura gas ɛn di tɔd big wan we dɛn dɔn pruv se i gɛt ɔyl. Di kɔntri in rich kɔlchɔ lɛgsi de sho sɔm pat pan in 26 UNESCO Wɔl Ɛritij Sayt dɛn. Frɔm trade trade, Iran na kɔntri we gɛt bɔku etnik grup dɛn, ɛn i stil bi wan sosayti we gɛt bɔku bɔku pipul dɛn we gɛt bɔku bɔku etnik grup dɛn, langwej dɛn, ɛn rilijɔn grup dɛn, ɛn di big wan pan dɛn grup ya na Pashia, Azeris, Kurd, Mazandarani, ɛn Lurs.