Wp/kri/Chad

< Wp‎ | kri
Wp > kri > Chad

Chad, ɔfishal wan na di Ripɔblik fɔ Chad,[b] na kɔntri we nɔ gɛt land we de na di say we Nɔt ɛn Sɛntral Afrika krɔs. I gɛt bɔda wit Libya na di nɔt, Sudan na di ist, di Sɛntral Afrika Ripɔblik na di sawt, Kamɛrun na di sawt-wɛst, Nayjiria na di sawt-wɛst (na Lek Chad), ɛn Nayja na di wɛst. Chad gɛt 16 milyɔn pipul dɛn, ɛn 1.6 milyɔn pan dɛn de liv na di kapital siti ɛn di big siti we nem N’Djamena.

Chad gɛt bɔku rijyɔn dɛn: wan dɛzat zon na di nɔt, wan dray Sahelian bɛlt na di sɛnt ɛn wan mɔ fɛti Sudanian Savanna zon na di sawt. Lek Chad, we dɛn gi di kɔntri in nem, na di sɛkɔn big wetland na Afrika. Di ɔfishal langwej dɛn we Chad de tɔk na Arabik ɛn Frɛnch. I pas 200 difrɛn etnik grup dɛn ɛn difrɛn langwej dɛn. Islam (55.1%) ɛn Kristianiti (41.1%) na di men rilijɔn dɛm we dɛn de du na Chad.[2][10]

Frɔm di 7th mileniɔm bifo Krays, mɔtalman pipul dɛn bin muf go na di Chadian bɛsin insay bɔku bɔku wan. Bay di ɛnd ɔf di 1st mileniɔm AD, wan siriɔs stet ɛn ɛmpaya bin dɔn rayz ɛn fɔdɔm na Chad in Sahelian strip, ɛvri wan bin de pe atɛnshɔn fɔ kɔntrol di trans-Sahara tred rod dɛn we bin de pas na di rijyɔn. Frans bin win di eria bay 1920 ɛn i bin put am as pat pan Frɛnch Ikwetorial Afrika. Insay 1960, Chad bin gɛt in indipɛndɛns ɔnda di lidaship fɔ François Tombalbaye. Di vɛks we dɛn bin gɛt pan in polisi dɛn na di Muslim nɔt bin mek wan sivil wɔ we bin de fɔ lɔng tɛm bigin insay 1965. Insay 1979, di ribel dɛn bin win di kapital ɛn dɛn bin dɔn di Sawt in hegemoni. Dɔn di ribel kɔmanda dɛn bin fɛt dɛnsɛf te Hissène Habré win in rival dɛn. Di Chadian–Libya kɔnflikt bin bigin insay 1978 bay di Libya invayshɔn we bin stɔp insay 1987 wit wan Frɛnch sojaman intavɛnshɔn (Operation Épervier). Hissène Habré bin pul in turn insay 1990 bay in jenɛral Idriss Déby. Wit Frɛnch sɔpɔt, dɛn bigin fɔ mek di Chad Nashɔnal Ami mɔdan insay 1991. Frɔm 2003, di Darfur kraysis na Sudan bin skata oba di bɔda ɛn mek di neshɔn nɔ gɛt wanwɔd. Di neshɔn ɛn pipul dɛn bin dɔn ɔlrɛdi po, dɛn bin de tray tranga wan fɔ gɛt di bɔku bɔku Sudan rɛfyuji dɛn we de na ɛn rawnd kamp dɛn na di ist pat na Chad.

Wail bɔku politikal pati dɛn bin tek pat pan Chad in lijislɛshɔn, di Nashɔnal Asɛmbli, pawa bin de tranga wan na di an fɔ di Patriotic Salvation Movement di tɛm we Idriss Déby bin de bi prɛsidɛnt, we dɛn bin de tɔk bɔt in rul as ɔtoritarian.[11][12][13] Afta we FACT ribel dɛn kil Prɛsidɛnt Déby insay Epril 2021, di Transishɔnal Militari Kaɔnsil we in bɔy pikin Mahamat Déby bin de lid bin tek kɔntrol pan di gɔvmɛnt ɛn dɛn bin disɔl di Asɛmbli.[14] Chad stil de sɔfa wit pɔlitikal vaylɛns ɛn pipul dɛn we de tray fɔ pul di gɔvmɛnt bak ɔltɛm.

Chad de na di nɔmba 2 ples we smɔl pas ɔl na di Human Development Index, wit 0.394 insay 2021 we dɛn put na di nɔmba 190 ples, ɛn wan kɔntri we nɔ divɛlɔp bɛtɛ de fes di ifɛkt fɔ bi wan pan di kɔntri dɛn we po ɛn kɔrɔpt pas ɔl na di wɔl. Bɔku pan di pipul dɛn we de de de liv po as pipul dɛn we de mɛn animal dɛn ɛn fama dɛn fɔ liv. Frɔm 2003, krud ɔyl dɔn bi di kɔntri in praymar sɔs fɔ ɛkspɔt mɔni, we pas di tradishɔnal kɔtɔn industri. Chad nɔ gɛt gud pipul rayt rɛkɔd, wit di bad bad tin dɛn we dɛn kin du bɔku tɛm lɛk fɔ put pɔsin na jel we i want, fɔ kil pɔsin we nɔ de na di jɔjmɛnt, ɛn fɔ stɔp di sivil fridɔm we di sikyɔriti fɔs ɛn di sojaman dɛn we gɛt wɛpɔn de gi.