Wp/kri/Arth

< Wp‎ | kri
Wp > kri > Arth

Di wɔl na di tɔd planɛt frɔm di San ɛn na di wangren tin we dɛn no se de kip layf. Dis na bikɔs di wɔl na wata wɔl, na di wan nɔmɔ na di Solar Sistɛm we de sɔpɔt likwid sɔfayz wata. Klose to ɔl di wata na di wɔl de insay in glob ɔl si, we kɔba 70.8% pan di wɔl in krɔst. Di ɔda 29.2% pan di wɔl in krɔst na land, bɔku pan dɛn de insay di fɔm fɔ kɔntinɛntal landmas insay di wɔl in land ɛmisfya. Bɔku pan di land na di wɔl gɛt smɔl wet ɛn plant dɛn kɔba am, we big big ays dɛn we de na di wɔl in polar dɛzat dɛn kin kip mɔ wata pas di wɔl in grɔn wata, lek, riva ɛn atmosfɛrik wata we dɛn jɔyn. Di wɔl in krɔst gɛt tɛktonik plet dɛn we de muv sloslo, we de miks fɔ mek mawnten dɛn, volkeno dɛn, ɛn atkwek. Di wɔl gɛt wan likwid ɔta kɔr we de mek wan magnɛtosfɛra we ebul fɔ deflɛkt bɔku pan di bad bad solar briz ɛn di kɔsmik raytin. Di wɔl gɛt wan dinamik atmosfɛs, we de sɔpɔt di wɔl in sɔfa kɔndishɔn ɛn protɛkt am frɔm bɔku pan di mɛtiɔroyd ɛn UV-layt we i de kam insay. I gɛt wan kɔmpɔzishɔn we na naytrɔjen ɛn ɔksijɛn mɔ. Wata vapour de ɔlsay na di atmosfɛs, ɛn i de mek klawd dɛn we de kɔba bɔku pan di planɛt. Di wata vapour de wok lɛk grɛnhɔus gas ɛn, togɛda wit ɔda grɛnhɔus gas dɛm na di atmosfɛs, patikyula kabɔn dayɔgzayd (CO2), de mek di kɔndishɔn fɔ ɔl tu di likwid sɔfayz wata ɛn wata vapour fɔ kɔntinyu bay we dɛn de kech di ɛnaji frɔm di San in layt. dis prכsεs de mεnten di kכrant avεrej sכfayz tεmprachכ we na 14.76 °C, we wata de likwid כnda atmosfεrik prεshכn. Difrɛns pan di amɔnt ɔf ɛnaji we dɛn kapchɔ bitwin di jiografik rijyɔn dɛn (as wit di ikwetorial rijyɔn we de gɛt mɔ san layt pas di polar rijyɔn dɛn) de drɛb atmosfɛrik ɛn osean kɔrɛnt, we de prodyuz wan glob ɔl klaymat sistɛm wit difrɛn klaymat rijyɔn dɛn, ɛn wan rεnj ɔf wɛda tin dɛn lɛk prɛsipitashɔn, alaw kכmכpכnεnt dεm lεk naytrojen fכ saykl. Di wɔl dɔn rawnd to wan ɛlipsoyd we gɛt lɛk 40,000 km. Na di planɛt we bɔku pas ɔl na di Solar System. Pan di 4 planɛt dɛn we gɛt ston, na di wan we big pas ɔl ɛn we big pas ɔl. Di wɔl de lɛk et layt minit frɔm di San ɛn i de rawnd am, ɛn i kin tek wan ia (lɛk 365.25 dez) fɔ dɔn wan rivɔlɔshɔn. di wɔl de rɔta rawnd in yon aks insay smɔl smɔl pas wan de (insay lɛk 23 awa ɛn 56 minit). Di aks we di wɔl de rɔta de tilt wit rɛspɛkt fɔ di pɔrpindikul to in ɔbital plen rawnd di San, we de prodyuz sizin. Wan pɔrmanent natura sataylayt de rawnd di wɔl, di Mun, we de rawnd di wɔl wit 384,400 km (1.28 layt sɛkɔn) ɛn i wayd lɛk wan kwata pas di wɔl. Di Mun in graviti de ɛp fɔ mek di wɔl in aks stebul, i de mek tayd ɛn smɔl smɔl i de mek di wɔl slo. Tayd lɔk dɔn mek di Mun ɔltɛm de fes di Wɔl wit di sem sayd. Di wɔl, lɛk bɔku ɔda bɔdi dɛn na di Solar System, bin fɔm 4.5 bilyɔn ia bifo frɔm gas we bin de na di fɔs Solar System. Insay di fɔs bilyɔn ia na di wɔl in istri, di si bin fɔm ɛn afta dat layf bin de divɛlɔp insay de. Layf bin skata ɔlsay na di wɔl ɛn i dɔn de chenj di atmosfɛs ɛn di wɔl in sɔfa, we mek di Gret Ɔksijɛn Ivint tu bilyɔn ia bifo dis tɛm. Mɔtalman bin kɔmɔt 300,000 ia bifo na Afrika ɛn dɛn dɔn skata ɔlsay na ɔl di kɔntinɛnt dɛn na di wɔl. Mɔtalman de dipen pan di wɔl in biosphere ɛn natura risɔs fɔ mek dɛn liv, bɔt dɛn dɔn ambɔg di planɛt in envayrɔmɛnt mɔ ɛn mɔ. Di impak we mɔtalman gɛt naw pan di klaymat ɛn bayosfia na di wɔl nɔ go kɔntinyu fɔ de, i de pan denja di layf fɔ mɔtalman ɛn bɔku ɔda kayn layf, ɛn i de mek bɔku bɔku pipul dɛn dɔn day.[23]