Wp/kiu/Wikipediya:Zazaki

Zazaki zıwanê Zazayano, aidê gruba Zıwananê İrankiyano, zıwanê do İrankiyê zımey rocawanio (cenubo ğerb), yanê zıwananê Farski, Gilaki, Kurdki, Beluçki, Goranki, Sengserki, Mazenderanki, Talişki ra nezdiyo. Mıntıqa Mezopotamya zımey u Anadoliye de texminen 3-4 milyon merdumi (mordemi) Zazaki qısey kenê (qali kenê). Tırki u Kırdaski ra tepeya hetê reqemi ra zıwanê hirêyino. Tesbitê ilmdaranê Zazaki (Dımılki, Kırmancki, Zonê Ma) ra kokê xo reseno zımey (şımalê) İrani mıntıqa Deylemi (Gilan). Hetê tarixi ra ki Partki u zıwanê Ewıstki (Avesta) ra nezdiyo.

Weziyetê Zazaki

Heta roca ewroêne Zazaki resmi nêbi, tek tenya be qısey-kerdene ra ardo na roce. Labelê anci ki gorey şert u şurtê xo rınd pay ra mendo, edebiyato qıseykerde u ğezna xo dewletiya. Heto jew ra ke tarix de elifbey xo nêvıraşto, edebiyatê xoyo nuşte hama çınê biyo, heto bin ra ki ilankerdışê Cumurêtê Tırkiya ra dıme, bınê namey siyasetê "Tırk-kerdene" ra dewleta zordeste no zıwan men kerd, taliyê nê zıwani xırabın şi. Zazaki u zıwanê bini welatê xo de, xo be xo rê kerd tohmete, vıst (fist, fit) bınê bandıre. Kami ke kerdêne ke zıwanê xo de bınüso ya ki zıwan u kamiya şarê xo sero qurde bıkero, sero tedqiqat vırazo, ceza werdêne, kewtêne hepıs. Halbıke heqa insania tewr tabiya ke zıwanê xo qısey bıkero, pê bınüso, qezetey u kıtaban veco, ey raver bero.

Nezdiyê se (100) serro ke Zazaki ilm de zıwanê do xoser qebül beno, labelê xebera alemi nae ra xeylê zeman çınê biye. Na raştiye nê vist serranê peyênan de veciyê meydan. Roştberan u nuskaran çıqa ke pêserokan u kıtabanê xo de na arde zıwan, zafeteni welat de hona nêzanenê; taê ki çımanê xo nanê werê.

Dewlete zıwanê xoyo resmi na ro, radon u qezetey u edebiyat, peydêna televizyon de tek teyna Tırki bi. Heni kerd qafıka mılleti ke Tırki qıymetın bi, zıwanê mehelliyê bini bêqıymeti biy, caê de nêvêrdêne. Mekteban de cebr u zor ra Tırki salıx diya. Dewan de Zazaki çıqa ke qısey biyêne ki, siyaseta dewleta zıwani kewti biye kar, şari pede huwiyet u zıwanê xo ra şerm kerdêne, keyan (çêan) de zıwanê ma u piyê xo qısey nêkerdêne, be domananê (qıcanê) xo salıx nêdayne, cı nêmusnayne (nêmotêne). Dewlete seba ke inkar bıkero, poltika "lehçe"y vete. Zazaki kerd diyalekt ya ki şive, kamiya (huwiyetê) şari kerd "kamiya bıni" (alt-kimlik) ke salê şar xo ro megıno, xo ra düri kewo, zıwan u zagon (kultur) u kamiya xo rê xam bo. Heyf ke hona ewro ki taê politika "lehçe"y dıme raê, cı ra nêvısiyenê. Peyê coy insani kewti ra zıwan u kokê xo dıme, saiya raya ilmi ra nê siyasetê inkar u "lehçe"y iflas kerd.

Mabênê zıwananê İrankiyan de caê Zazaki

Zıwanzanaoğê iranolociye ra gore Zazaki miyanê / wertê zıwananê İrankiyan de zıwanê do xosero.

• İrankiyê Zımey Rocawani   (24 zıwani, 31 milyon qıseykerdoği)
  • Medki : Medki † (İrankiyo kıhan)
  • Partki : Partki: † (İrankiyo miyanên /wertên)
  • Xezerki
    • Gileki, Mazenderanki : Gileki (1,3 Mio), Mazenderanki (2,2 milyon), Gurganki †
    • Semnanki : Semnanki, Sengserki, Sorxeki, Lasgerdki (pêro pia 50 hezar)
    • Talişki : Talişki (1 milyon)
    • Azerki : Azerkiyê İrani ("Tatkiyê Veroci") (220 hezar)
  • Kurdki-İrankiyê merkezi
    • Kurdki
      • Khurmanci (Kırdaski) (Kurdkiyê zımeyi) (10 milyon)
      • Soranki (Kurdkiyê merkezi) (4 milyon)
      • Kelhurki (Kurdkiyê veroci) (3 milyon)
    • İrankiyê Merkezi : Tefrışki, Mehelletki-Xunserki, Keşanki-Natanzki, Gazki, Yezdki-Kermanki-Navinki, Kavirki, Siwendki
  • Gurgani (Hyrkan)
    • Zazaki (Kırmancki, Dımılki, "Zonê Ma, So-Bê") (2-3 milyon)
      • Zazakiyê zımeyi
      • Zazakiyê merkezi
      • Zazakiyê veroci
    • Goranki (Bacelanki, Şebaki, Hewramki, Sarlki uêb.) (400-500 hezar)
    • Beluçki
    • Sengserki

Diyalektê Zazaki

Gorey İranolog Ludwig Pauli, hirê (3) diyalektê Zazaki estê:

1. Zazakiyê Zımey

Dêrsım, Erzıngan, Gumuşxane (Kelkit), Varto, Xınıs, Tekman, Çat, Aşqale, Sêvaz (Qoçgiriye)[1]

2. Zazakiyo Miyanên

Pali-Çolig, Hêni, Xarpêt, Piran, Licê, Erğeni, Qulp

3. Zazakiyê Veroci

Çermug-Sêwrege, Alduş [2]

Ê Lıcê, Erğeni, Qulp, Maden merdum şeno mabênê diyalektanê merkez u veroci bıhesebno. Feki zey Modki, Sarız u Aqseraiye (Aksaray) ki fekê kıştê (kalekê), nê mabênê merkez u veroci de manenê.

Fonetikê Zazaki u Zıwananê İrankiyanê binan

"v-"

Hindo-Ewropayi	Avesta	Zazaki	Farski	Kurdki		İngılızki
*w	v	v	b, g	b, g		-
*we-nt-	vata-	va	bad	ba		wind
*awer-	var-	varan	baran	baran		rain
*wek-	vač	vac	avaz	bêj		sing, say
*wegh	vazaiti	vaz-	bez-	bez-		run
-	-	velg	berg	belg		leaf
*wek-	vač	veng	bang	bang, deng		voice
-	-	ver	ber	ber		front
*wadh-	vad	veyv	bayo	buk		front
-	-	verek	berre	berx		sheep
-	vefr-	vewr, vor	berf	berf/befr		snow
*wen-	veēn-	vên, vin	bin-	bin-		see
	vire-	vir	bir	bir		memory
*wikmt	visaiti	vist	bist	bist		twenty
*widhewo	vithava	viya	bive	bi		widow
*wei-	vaeiti	viyal	bid	bi		willow
-	-	vam, vum	badam	behıv		almond
-	vaic	vic-	biz-	bêj-		select, choose
-	-	veyšan	gorosne	bırsi		hungry
-	veršni-	vešn	gošn	beran		ram
-	-	vaš	giyah	giya/gij		grass
*wrdho-	verd-	vıl	gol	gul		rose
-	-	velık	gusaleh	gurčık/gwêlik		calf
*wlqwos	vēhrke-	verg	gorg	gurg		wolf
-	-	vurayen	gerdiden	guherin		change

"z"

Hindo-Ewropayi	Avesta	Zazaki	Farski	Kurdki		İngılızki
*k/*g	z/s	z/s	z/s	d/h		-
*kerd-	zerdeye-	zerri	dil	dêl		heart
*ghol-	zaranya-	zerd	zêr	zer		gold
*gno-	zan-	zan-	zan-	dan-		know
*geme	zamat-	zama	zava	damad		groom
*egom	ezēm	ez	ez (min)	ed- (min)		I
*bhrgh	berezant	berz	bilind	boland		borough, high
*dekm	dese	des	deh	deh		ten

"ĵ-"

Hindo-Ewropayi	Avesta	Zazaki	Farski	Kurdki		İngılızki
*gw / *kw	j / č	ĵ	z	ž		-
*gwen-	jainish	ĵeni	zen	žın		woman
*gwhen-	jan	ĵin-	zan-	žen-		playing music, to beat
*gwiwo-	jiv	ĵiwiyayıš	zisten	žıyan		live
*gwiwo-	jiv	ĵinde	zende	zındi		alive
*sekw-uper	hača-upairi	ĵor	zeber	žor		up
*sekw-ndhero-	hača-athara	ĵêr	zir	žêr		down
*sekw-	hača-	ĵı	az	žı		from
*leuk-	reočah -	roĵ	ruz	rož		day
*wekw-	vač-	vaĵ	avaz	bêž		say, sing
-	areĵah	erĵan	arzan	erzan		cheap
-	vaič-	viĵ-	biz-	biž-		select, choose
*pekw-	pač-	pewĵ-	pez-	pêž		cook

"b-"

Hindo-Ewropayi	Avesta	Zazaki	Farski	Kurdki		İngılızki
d	d	b	d	d		-
*dhwer-	dvara	ber	der	deri		door

"hr-" initial

Hindo-Ewropayi	Avesta	Zazaki	Farski	Kurdki		İngılızki
tr	thr	hr	s	s		-
*trejes	thri	hri	se	se		three
*trikomt	thrisaiti	hris	si	si		thirty

"w-"

Hindo-Ewropayi	Avesta	Zazaki	Farski	Kurdki		İngılızki
w	w	w	h/w	h/w		-
*newn	nava	new	noh	noh		nine
*kʷetwrkomt-	čathwarosaiti	čewres	čehel	čil		forty
*newos	nava	newe	no	nûh, nû, nwê		new

"-rz-" u "-rr-"

Hindo-Ewropayi	Avesta	Zazaki	Farski	Kurdki		İngılızki
*rg,*lg / *rd	rz / rd	rz / rr	l	l		-
*bhrgh	berezant	berz	boland	bilind		borough, high
-	herez-	erz	hil-	hel		sprinkle, throw
-	-	wurz	liz	alez		dash off, stand up
*splegh-	spērēzan	serpez	seporz	sıpıl		spleen
-	sered-	serre	sal	sal		year
*kerd-	zerd-	zerre	dêl	dil		hearth
*wrdho-	verd-	vıl	gol	gul		rose

"-w-"

Hindo-Ewropayi	Avesta	Zazaki	Farski	Kurdki		İngılızki
*sw	hv	w	x(u)	x(w)		-
*swep-	xvefne-	witiš	xwab	xew		sleep
*swe-	xvet	xo	xod	xwe		self
-	xvun	gun	xun	xwin		blood
-	xveš-	weš	xoš	xweš		sweet
*swenh-	xven-	wend-	xand-	xwend-		read
*swesor	xveher	wa	xaher	xweh		sister
-	xver-	werd-	xord-	xward-		swallow, eat
-	-	wašt-	xast-	xwast-		want

"-m-"

Hindo-Ewropayi	Avesta	Zazaki	Farski	Kurdki		İngılızki
*m	m	m	m	v		-
*nomn-	nama	name	nam	nav		name
*geme	zamat-	zamay	damad	zava		groom
*gwem-	jamaiti	gam	gam	gav		step, come
*sem-	haman	amnan	-	havin		summer
*gheim-	zima	zimistan	zimistan	zivistan		winter
*domu-	demana-	dam	dam	dav		domestic, home
*samos-	hama-	embaz	hembaz	heval		same

"-ew-"

Zazaki	Farski	Kurdki		İngılızki
w	f	f		-
hewt	heft	heft		seven
kewt	oftad	keft/ket/kewt		get in
grewt	greft	girt		buy, take
kew	kef	kef		foam
vewre	berf	berf/befr		snow

Alfabey Zazaki

Alfabey Zazaki de 32 herfi estê.

Herfê gırdi: A B C Ç D E Ê F G Ğ H I İ J K L M N O P Q R S Ş T U Ü V W X Y Z

Herfê qıci: a b c ç d e ê f g ğ h ı i j k l m n o p q r s ş t u ü v w x y z

Herfê vengıni (8): a e ê ı i o u ü

Herfê bêvengi (24): b c ç d f g ğ h j k l m n p q r s ş t v w x y z

Wendışê herfan be nımuneyê çekuyan

herfe	wendış [IPA]	Zazaki	Farski	İngilizki	Almanki	İspanyolki
a	a [α]	asmên	âseman	sky	Himmel	cielo
b	be [b]	bıze	boz	she-goat	Ziege	cabra
c	ce [dz / dj]	cemed	yakh	ice	Eis	hielo
ç	çe [ts / tsh]	çê (keye)	xâneh	house	Haus	casa
d	de [d]	dare	derakht/daar	tree	Baum	árbol
e	e [ε]	ez	man	I	ich	yo
ê	ê [e]	dês	Divar/Dewar	wall	Wand, Mauer	pared
f	fe [f]	fek	dahân	mouth	Mund	boca
g	ge [g]	gırs (gırd)	bozorg	big	groß	grande
ğ	ğe [gh]	ğezale	ghazal	gazelle	Gazelle	gacela
h	he [h]	hak	toxm	egg	Ei	huevo
ı	ı [ə]	bırr	Jangal	forest	Wald	bosque
i	i [i]	isot	Felfel	pepper	Paprika	pimiento
j	je [zh]	jên (zên)	zên	saddle	Sattel	silla
k	ke [k]	koli	Hizom	firewood	Feuerholz	leña
l	le [l]	lew	Lab	lip	Lippe	labio
m	me [m]	mast	Mast	yogurt	Joghurt	yogur
n	ne [n]	name	nâm	name	Name	nombre
o	o [o]	oğır	NikBakht	good omen	gutes Vorzeichen	buena suerte
p	pe [p]	porr	Moo	hair	Haar	pelo
q	qe [q]	qatır	Qatir	mule	Maultier	mulo
r	re [r]	ri	Roo	face	Gesicht	cara
s	se [s]	sole	Namak	salt	Salz	sal
ş	şe [sh]	şêr	şêr	lion	Löwe	león
t	te [t]	tı	to	you	du	tu
u	u [u]	ustıne	Sotun	column	Säule	columna
ü	ü [ү]	düri	Dur	far	fern	lejos
v	ve [v]	vewre (vore)	Barf	snow	Schnee	nieve
w	we [w]	ware		tableland	Sommerweide	meseta
x	xe [kh]	xal	Xal/Dai	uncle (paternal)	Onkel (väterlicherseits)	tío
y	ye [y]	yene (êne)	Adineh	Friday	Freitag	Viernes
z	ze [z]	zıwan (zon)	zabân	tongue; language	Zunge; Sprache	lenguaje; lengua

Alfabe ra qêri vengê bini

Zazakiyê zımey de:

çh kh ph th rr

Zazakiyê veroci de:

´a ´e ´h ´l ´s ´t û

Ferqê vengan /herfan

á	a	o
?	asmên	oğır

b	p	ph
ban	porr	phan

c	ç	çh
cem	çım	çhem (ro[y], la)

d	t	th	ť
dü (du)	tüye (tuye)	thüye (kund)	ťeyr (theyr)

é	e	ê
érd (erd, hard)	des	dês

f	v	w
fek	vewre (vore)	ware

g	k	kh	q
galık	kal	khal[ık]	qal

ğ	h	ħ	x	y
ğele	hal	ħal	xal	yene

ı	i
bın	bin

j	ş
jên (zên)	şêr

l	´l
lınge	łınci

m	n
mar	nan

r	rr	ŕ
sere (sare)	serre	seŕ[ı]

s	ś	z
sole	śi (kemere)	zıme

u	ü	û
ustıne	lüye (luye)	łûr (merreo gırd)

Merdumê ilmê zıwanê Zazayan (Zazalociye)

• Paul, Ludwig. (1998) "The Position of Zazaki Among West Iranian languages" University of Hamburg,[3].

• Lynn Todd, Terry. (1985) "A Grammar of Dimili" University of Michigan,[4].

• Gippert, Jost. (1996) "Historical Development of Zazaki" Frankfurt University,[5].

• Gajewski, Jon. (2003) "Evidentiality in Zazaki" Massachusetts Institute of Technology,[6].

• Gajewski, Jon. (2004) "Zazaki Notes" Massachusetts Institute of Technology,[7].

• Larson, Richard. and Yamakido, Hiroko. (2006) "Zazaki as Double Case-Marking" Stony Brook University and University of Arizona,[8].

• Iremet, Faruk. (1996) "The difference between Zaza, Kurdish and Turkish" Stockholm, Sweden,[9].

Bıvênên

• Zaza
• zıwan

Çımey

Incubator Kırmancki

• Zıwan & Kulturê Zazayan
• Enstitüyê Zazaki
• Radio AvestaZazaki
• Avesta Hana Farsi Zazaki
• Pêserokê Zıwan u Kulturê Zazayan
• Pêserokê Zıwan u Kulturê Zazayan
• Neşırxaney Kıtabê Zazaki