Jean-Paul Sartre, serra 1905ine de, Fransa de ameyo cîhan u serra 1980ine de zi şiyo heqêda xo ser. Serra 1965ine de Sartre Xelatê Nobelî girewto.
Heyatê Sartre û Estbiyayinı (Existentialism)
editSartre, serra 1905îne de, Fransa de ameyo cîhan û serra 1980îne de zî şîyo heqêda xo ser. Wexto ke Sartre beno hîrê serre, pîyê xo şono rehmet. Dima merdena pîyê Sartre, maya ey newe ra zewejîna. Pîyarê Sartre, Sartre kêyê xo de nêwazeno û Sartre kêyê xalê xo de beno gird. Xalê Sartre profesorê ziwanê Almankî bîyo. Xalê ey Sartre rıseno qolej. Mektebo kı Sartre Paris dı şıno, qolêjê do bol qaliteli u mektebê do zaf mühim biyo. No Qolêj zeydê mektebê İngilizan Oxford biyo u tenya qeçekê brokrat u qandê qeçekê dewlemendan biyo. Sartre mektebê xü bı dereceda jewemina qedeyneno. Eger merdım wazeno héyatê Sartre bızano gerek merdım kıtabıciyê "Word" (Qıse, Vate) bıwano.
Kıtabê cı "La Nausée" (Qıcıx) 1938 dı Paris dı Éditinos Gallîmard dı neşır biyo. Kııtabê cı yê kı cı kerdo gırd u filosofê Estbiyayenı (existentialism) noyo; "L’être et le Néant 1943" (Estbiyayenı u nêbiyayenı) o.
1964 dı Müjganeya Nobeli danê cı. Labırê o neşıno Swêd (İsveç) u Müjganeya Nobeli nêgino. Semedê nêgırotenda müjaganeyda Nobeli zi wuna vano; "Müjganeya Nobeli zeydê kaydê qeçekano u na müjganey nuştoxi pêra abırneno. Yanim nuştoxi rındi u nuştoxi nerındi/xırabi" Fıkrê J.P.Sartre noyo; "Héme nuştoxi tenya çiyê ser nênuşnenê u merdım nêşeno héme nuştoxan u nuştoxi bıyaro pêhetö ayni ju cıxızer/xeti ser."
Nuştox J.P.Sartre wextê xü dı politik nêbiyo, lejê cihanê dıdını dı êy rışenê éskerey/lejkarey o no wuca dı beno metrolog. Rojê lejkarê/éskerê Hitleri xü erzenê éskeranê Fransızan ser u wuca dı J.P.Sartre esir kewno. İntrese/ilgiyê cı bı politika/siyaset qampê esiran dı beno u çı wext Hitler lej cihanê dıdını vıni keno tepya, J.P.Sartre werzeno peydı şıno Fransa u beno ézayê Partiyê Komünistê Fransa. J.P.Sartre parti dı bol aktiv beno u bol gürwezi gêno xü ser u kewno barê gıranan bın. Éyni wext dı zi bol bol nusneno u o demı zi kıtabê xü yê "Estbiyayenı u Marksizım" nuşneno. J.P.Sartre komünist o u fıkrê Marksizımi paweno. Semed fıkrandê J.P.Sartre êy parti ra erzenê/ixrac kenê. Semedê eştenda cı zi vanê J.P.Sartre zaf radiqal o. Yanim embazê cıyê parti wuni vanê. Embazê cı vanê kı "Fıkrê J.P.Sartre vırayayo". Hélbiki J.P.Sartre fıkrê xü re qet taviz nêdayo u fıkrê xü yê Marksizım her tım pawuto u êy rê wahêr vıcyayo u vato; "Ez ideoloji (fıkrê siyaysi) yê xü yê Marksizım ra taviz nêdana u xü nêvırnena". Nuşteyê J.P.Sartre her çendı Estbiyayenı seroyo zi o her hal u kar dı felsefeyê Marksizımi pawuto u o ideoloji kar ardo. Tenya gıraneya xü dayo psikoloji (ilmê nefsi), sosyoloji (ilmê şarı), mantıq u felsefey serı. kıtabi kı nuşnayo ina zi ekolê (rayada newe) akerdo. La merdım şeno vaco kı ekolê "Estbiyayenı yanim existentialism".
Embaza J.P.Sartre, Simon de Beauvoir biya. Simon u J.P.Sartre qolej piya éyni wext dı wendê u piya zi mektebi qedêynayê. Cüwyayışê/héyatê J.P.Sartre dı rolê Simone zaf gırdo u Simone cayê do hera u gırd gêna. Simone nuşten dı, niqaş (münaqaşe) dı zaf yaremeteyda J.P.Sartre kena. Merdım şeno vaco kı, hıma hıma qıritikê héme kıtabandê cı Simone kerdê. Ewropa dı ézayê héreketê serbest kerdenda cınyan (héreketê pawutenda héqê cınyan) kıtabandê Simone de Beauvoir ze İncilı u zeydê Qüréniya wanenê. Simon de Beauvoir qandê héqê cınyan (feminizım) bol nuşnayo u rolê do zaf gırd gıroto xü doşi. Héyatê xü yê şexsi dı Sımone de Beauvoir cınêkêda biseksüel/bisexuel biya. Simone héyatê xü yê şexsi dı zaf serbest biya.
Estbiyaynı
editJ.P.Sartre vano; "İnsani/merdımi miyanê ju kaosê dı cüwenê u insani tenya çiyê zanê o zi merdenda insanan o." La çiyêdo raşt esto kı o zi sebo-senêbo çı wext, wextê insani ame merdım mıreno u tenya o raşto. Her çıçi bıbo u nêbo rojê merdım mıreno u raşteya héyati zi noyo. J.P.Sartre vano; "Héyat dı raşt u çewt çınyo. Merdım nêşeno vaco no çi çewto u no çi raşto. Beno kı çiyêkı qandê mı raşto u qandê jewna çewto, yan zi çiyê kı mırê çewto jewnarê raşto." Qandê teoriyê xü J.P.Sartre nımuneyê dano u vano; "Bıfıkriyê botê/gemiyê/kelek esto u şıma zi qaptanê nêy botiyê. Na botı kompas, xarita, tayfa u gürweyoxi çınyê u şıma tenya bı seredê xü yê u mezgdê ma zi héndı zelal nêbiya u héme çi fınê dı yeno vırnayış u ma gemiyê xü dı tenya bı seredê xü mecburê bıbê qaptanê boti u ma mecburê botê xü bıramê u raya cı raşt kerê. No halı dı merdım nêşeno boti verado u bıremo. Mesuliyetê merdımi esto u wuca dı mesuliyetê merdımi dı (2) qato. No yeno no méne (mana), o çiyê kı ez kena u vırazena mesuleê êy çi zi tenya ez a. Ez wazena nêy çiy bımısna insanan kı inasani zeydê mına bıkerê. Nımune; Çı wext ez merdımê kışena u no yeno no méne; çiyê kı ez kena, bı êya ez wazena insanan rê bımısna ka çiyê kı mı kerd raşto u şıma zi zeydê mına bıkerê."
Merdımi/insani cüwayışê/héyatê xü dı tenyayê. No yeno no méne, héme merdımi gerek bı xü qerer bigirê ka êyê çıçi wazenê u nêwazenê. No zi xü dı poşmaney ano u na poşmaney zi poşmaneya ma yo u gerek ma bı êy poşmaneya xü ya bıcüwê.
Şı wext botı rota vırneno u kewno raya çewtı, êy kı xü bınê boti/keleki dı nımnenê qederê xü qebul kenê u êy zi benê zeydê çiya. J.P.Sartre vano; "İnsani kı héme çirê vanê e- beno u zeydê şımayo vano u kar nêkeno, o merdım tenya leymınêya héyatiyo, barê şariyo." J.P.Sartre kıtabê xü yê "Qıcıx" (La Nausée) zi qand’ew co nuşnayo. J.P.Sartre vano; "Çiyê kı ma kenê u mesulê êy çi zi ma yê u ma nêşenê jewna bıxapeynê u vacê sucdarê nêy çi jewnayo."
Qarekterê İnsanan
edit1. İhtiyacê biyolojik (rakewtenı, nan werdenı u ihtiyacê cinsi/sex)
2. Serbesteyda insanan
a) Ma tameşeyê xü kenê u vinenê kı ma héyati ra leteyênê.
b) Analoji (ver piya ardenı) tiya dı J.P.Sartre wuni vano; "Estbiyayenı dı méneyê ez, zeydê çi qebul nêbeno. Merdım nêşeno çiy u insan bıdo pêver"
c) Na qedeme dı J.P.Sartre ver Freud qısey keno u vano;"Eger ma mezgdê xü çiyê bınımnê no yeno no méne kı, ma bı xü qerer gıroto kı ma êy çi xü mezgdı bınımnê." Freud vano; "Ma qürbaniyê u ma bı xü nêşenê qerer bigirê."
d) Serbestey = qandê rocê ravêy, qandê wextê newey = imkani, cüwayışê wextê ravey imkanê insanan o.
J.P.Sartre vano; "Merdım nêwaştendê xü dı u mezgdê xü dı hépıs o u ma nêşenê bıkewê mezgdê jewna u mezgdê jewna bıvırnê. Hıma ma şenê fıkrê ina texmin kerê u ma şenê texminê xü vacê. Ma nêşenê ékit vacê ka o merdımo çıçi fıkrêno. Bıfıkrê ju kı ma cı dı éyni doşeki serdı zi rakewno, ma nêzanê ka o insano çıçi fıkrêno"
Héyatêdo raşt
editHéyatêdo weş, héyatêdo bêzuri u bêqülp. Qandê jewna zuri kerdenı, xapeynayenda xü yo. Yanim merdım bı zurandê xü ya tenya xü xapeyneno u nêşeno kesna bıxapeyno. Gerek merdım raşt bo u bêzuri bo. Zuri qeliteyê medımi vısneno/nızım keno u çımê insanan, embazan ra, dostan ra merdım kewno. Merdım beno merdımêdo bêqelite u héme çira mühim gerek merdım xü nêxapeyno. Qandê kı bı zuri kerdena merdım tenya xü xapeyneno. Merdım vano belki merdım insani binan xapeynayo, lakim wuni niyo. Qandê kı merdım bı zurandê xü ya tenya xü xapeyneno. Xapeynayenda xü xapeynayenda şari ra dıha zırarliyo. Qandê kı xapeynayen u zurı neweşeyo.
İnsani xü peyda kenê. İnsani senin xü peyda kenê? İnsani xü, bı xü peyda kenê. Çı werxt zuriyê ma bın awı dı ma rê ray bımısno, no yeno no méne ma zey insaniya, ma bênameyê, bêcısın-bêasnasê u bı noya zi mısneno kı ma niyameyê mertebedê insanan. Ma o çax insaneya xü veradanê jewna qedema u ma insani kenê zeydê "çi", insani benê zeydê "çi" o çax ma do sekerê, qandê insani nêbê zeydê çiya. Gerek ma bı xü qerer bigirê ka o çiyêkı ma kenê u wazenê bıkerê u êy çi zi gerek ma zuran ra bıreynê u raçteya cı cırê bımısnê.
Nuştoğ: Faruk İremet
Çımey
edit- 1. Forımê Piya
- 2. Pêserokê Nudem, No 1, ser 1992, per 100 - 102
- 3. Pêserokê Miraz, No 1, ser 2006