LI QAXE’ QATOON
LI XNAWB’AL ANIHO HA’AN TZ’AQAL XB’EHUL LI WAKLIIK
Qawa’ Lix Kus Muk’u’
(Xkomon li seraq’: ANIHO, li wank sa’ xb’een raqal li ak xk’eemank sa’ wikikek)
AATINAQO CHI RIXEB’ LI QAXE’ QATOON
Chi xjunil li ch’uut, li molam, li tenamit, uuchin chank ru naq ke’tilaak chaq. Li ch’a’ajkilal a’an naq wi ink’a’ tz’iib’anb’il reetalil, chalen naq nanume’k li kutank malaj li k’ila o’q’ob’ chihab’ nake’sach chi ru li poyanam malaj yal nake’xk’a’uxla aj chik.
Wank ut naq yal nakule’xmin rib’ sa’ eetil, sa’ josq’il junaq chik molam malaj junaq chik tenamit. Ha’an chik li xna’leb’eb’ nakule’xmin ut jalan chik te’xye sa’ xb’een li tenamit xule’xmin wi’ rib’. Chi kama’an nasachk chi ru li xxe’ xtoonaleb’ li molam. Jo’ka’in li kik’ule’k arin sa’ li qayanq.
Li xk’ihal li qakomon, naq taapatz’eb’ re aniheb’ li qaxe’ qatoon. Ink’a’ nake’xnaw xch’olob’ankil. Wank nake’sumenk re: __Aj “Adán” ut lix “Eva”, cha’ankeb’.
Ink’a’ komon, moko jo’ka’an ta. Li qaxe’ qatoon ha’aneb’ laj MAYAB’ malaj aj MAAY.
Naq ke’k’ulunk laj Espanyol aran chi re li palaw sa’ xteepal li ch’och’ YUKATAN, ke’patz’e’k re li komon wankeb’ aran: __Anihex laa’ex. Ke’chaq’ok: __Laa’o AJ MAYAB’.
Li aatin mayab’, naxye qawa’ Julio Díaz Bolio, jun aj tz’ilol rix yeeb’il uxb’il chaq, naq a’an xk’ab’a’ li na’ajej b’ar wi’ kule’ta’liiq xb’eeneb’ qaxe’ qatoon ut naraj xyeeb’al, jun na’ajej b’ar wi’ yal nuumel li hab’ ut sa’ junpaat naruk’ li ch’och’ li loq’laj ha’. Li Xnimqaleb’ aj tz’ilol rix qaxe’ qatoon, Qawa’ Silvanus Morley; Rafael Girardi, Qawa’ Tomson, utwchx, nake’roksi li aatin a’in. Jo’ka’an naq ch’olch’ook naq ha’aneb’ chaq xk’ab’a’eb’ li qaxe’ qatoon. Jo’ka’an naq naqaye naq laa’o laj MAAY malaj AJ MAYAB’.
Xb’een patz’om
B’AR KE’LAJWANJE’K CHAQ QAXE’ QATOON
Xb’aan naq nab’aaal o’q’ob’ chihab’ xtiklajik chaq xyu’ameb’ qatenamitil aj Mayab’, ke’tamk li xpoyanamileb’, kinimank li na’ajej ke’xram ut ke’xjalaxihatq li xna’ajeb’; ke’xpukahatq rib’ yalaq chi b’ar, jo’ka’an naq nim chi us li na’ajej ke’lajwanje’k wi’.
Natawmank ru anaqwank naq ke’wank chi xjunil sa’ xteepal li Watemaal, ke’wank chaq sa’ xmaril xch’och’ Ontuur ut Salb’alor; chi junil sa’ xch’och’ B’eliis; Yukatan, Kintaanaro, kampeech ut Chihapas, xteepal Meejk anaqwank.
A xk’ab’a’eb’ a tenamit xpatz’mank arin, naab’al reheb’ toj ha’aneb’ laj Espanyol kule’k’ehoq re, xb’aan naq ke’xjachihatq li ch’och’ chi rixeb’ ut ke’xyoob’atq xk’ab’a’eb’ li na’ajej ke’xrami. Moko ke’xpatz’ ta chi moko ke’roksi ta li xk’ab’a’ li xtenamiteb’ laj Mayab’. Yal kule’xmin rib’ chi kama’an. Ke’xjachi li na’ajej chi rixeb’ ut ke’xjali li xk’ab’a’, yal junjunq aj chik nak’utunk sa’ xk’ab’a’ kok’ tenamit, qayehaq: Kob’an, Chi K’ajb’om, Chi Ha’al, Peten, Poptun, Kiriwa’, Yaxtunha’, K’ub’ilwitz’, Yaxb’atz’, utwx.
Xkab’ patz’om
JO’Q’E KITIKLAAK CHAQ RESILEB’ QAXE’ QATOON
Wankeb’ junjunq laj tz’ilol rix b’ar tz’aqal ke’chalk riyajil a k’ila poyanam wankeb’ sa’ xteepal a jun raapal chi ruchich’och’, “América”, cha’ankeb’ re, ab’an ak re re nake’xye jo’ chank ru nake’xtaw ru.
Li q’axal ab’inb’il chi us ha’an naq mare wank hoob’ chuy chihab’ (40,000 años) ke’q’axonk chaq sa’ raapal ch’och’ a’in jun ch’uuteb’ li mayer poyanam. Kik’ulmank a’in ak ha’an naq kixpeka rib’ li ha’ sa’ xyanq rib’ li raapal ch’och’eb’ “Asia” ut “América”. Wank ut nake’yehok re naq arin ke’siyaak kama’an aj wi’ naq ke’siyaak li riyajil li loq’laj che’k’aam ut li loq’laj xul. Jo’ka’an naq nab’aal li xpoyanamil laj Mayab’ nake’xye naq sa’ xch’up ch’och’ wanko.
Li tz’aqal ch’olch’ook anaqwank ha’an naq eb’ li qaxe’ qatoon Aj MAYAB’ wankeb’ sa’ xteepal li ch’och’ a’in chalen chaq Waqlaju xwuqlajuk’aal roxlaju o’q’ob’ chihab’ anaqwank (5136 años). Li xtiklajik rajlankil li chihab’ a’in tz’iib’anb’il chi ru jun ch’ina pech’b’il pek kitawlimank aran Kiriwa’, ab’an kexk’am aran sa’ xtenamiteb’ aj q’an’is.
Xkab’ raqal. Toj chalk re xkom. 21/3/2022