Wp/kck/Malawi

< Wp‎ | kck
Wp > kck > Malawi

Malawi, inodan’ wa iyi Republic of Malawi, ihango isipo pedlo nde oshiyeni, iku southeastern Africa yaka izibgwa iyi Nyasaland ntolo. Yakabakidzana ndeZambia ikumahwahhuba, Tanzania iku bunanzwa ndeku northeast, kakale kuna Mozambique ikumabhehhuba, kuburwa ndeku southwest. Bukulu gweMalawi gopinda 118,484 km2 (45,747 sq mi) kakale kokumbuligwa kuti bunji gwebanhu bose ba18,143,217 (nda Mapembgwe 2018). Lekhi Malawi, inozibgwa kakale sealso Lekhi Nyasa,inotola bunji gwehango yeMalawi. Doropo likulu kakale lahulumente loyi Lilongwe, ndilo kakale doropo likulu kupinda whose kuhango yeMalawi; doropo letjibili ndobukulu loyi Blantyre, kukoti letjitatu ndobukulu iMzuzu kakale letjina ndelakatongobe doropo lahulumente linoyi Zomba. Zina linoti Malawi lobva muMaravi, kubva banhu bokutanga gala ipapo betji Chewa. Zina lozana lehango loti, “moyo unodziya weAFrica” ( "The Warm Heart of Africa" ) nentha yeludo gwebanhu beMalawi. Ntha yeAfrica inodan’ wa Malawi n’ wenu yakatanga gagwa ndebanhu beBhantu babezwindila ndelubaka gwe 10th senyuri. Kwakati kwatjipela lubaka gulefu nde1891 ntha yose yakatogwa ndeMaBhirithishi ndemasimba. Nde1953 Malawi, yayitjazibgwa ndekuti Nyasaland, kunagubungano yebatungamili beku United Kingdom, yakaba hango ipasi kwe (Federeshini)Federation of Rhodesia nde Nyasaland. Federeshini (Federation) yakapaladziwa nde 1963. Nde 1964 gubungano lebatungamili beUK bakalinga Nyasaland yakamisiwa kukoti Nyasaland ikabe hango yakazwimila ipasi kwa Queen Elizabeth II, ikapiwa zina litshwa linoti Malawi. Kwakati kundopela makole mabili yatji sunhunguka. Yakati yatjizwimila yoga ikabe pasi kwegubungano ledzepolitiki linotungamila loga lihogwa nda Hastings Banda, waka ntungamili kukadze kukabe nde1994. Malawi n’ wenu yakazwimila, hulumente wakabambiwa ndemakubungano epolitiki akasiyana kutungamila ntungamili wakahalugwa ndebanhu, kwangwenu kuna Lazarus Chakwera. Hango inagubungano linodzibilila linohanganisila Masole, nevi nde masole emabhanoyi. Ndongoloso yakuhe kweMalawi inondidzana ndeyemakhuwa kakale inohanganisila lezwana zwubanana ndedzimwe hango ndenginila ba mumagubungano anohanganisa hango dzakasiyana, gubungano dzinonga United Nations, Commonwealth of Nations, Southern African Development Community (SADC), Common Market for Eastern and Southern Africa (COMESA), nde African Union (AU). Banhu banjinji banotjinyika belibatjetjana kwazo kuMalawi kakale ndebana banjinji banotjinyika kwazo. Bunji gwebanhu banogwala ndebugwele gwe HIV/AIDS, gopedza bahingi kakale ndahulumente unohingisa mari injinji gwisa bugwele. Kowan’ gwa banhu bakasiyana kuMalawi banohanganisila zwizwagwa, Asians ndema Europeans, ndendimi dzinjinji dzinolebgwa ndemagubungano dzedzinkolo dzakasiyana. Kwakatongobe nden’wa yedzinkolo itiwa ndosiyana ndedzinjudzi koga kwakati kundoswika 2008 kwakapela, banhu bekabhatana sebana ban’ompela beMalawi.